"Аиаша аҵыс иаҳәоит, аҳәыҳә иаҳәоит": аԥсаатә ирыхҳәаау ажәлар ражәаԥҟақәа
18:00 04.05.2024 (ирҿыцуп: 15:20 07.05.2024)
© Sputnik / Томас Тхайцук
Анапаҵаҩра
Аԥсаатә ирыхҳәаау аԥсуа жәлар ражәаԥҟақәа ҳлырдыруеит Аԥсуаҭҵааратә институт афольклортә лабораториа аусзуҩ Сусанна Ҭаниаԥҳа.
Аԥсабараҿы аԥсаатә иҷыдоу ароль ааныркылоит. "Аԥсабаратә еибакапанра" ззырҳәо иадгылаҩцәоуп: инамыцхәны иҿиар зылшо акәыбрқәа, амаҵақәа ықәырхуеит; ауҭраҭых, ма аҽаҩра ҵызшәаауа ахәаҷа-маҷақәа рфоит; аҵиаақәа рбыбыцыркра иацхраауеит.
Аԥсаатә - аҵиаақәа ирҿало арыцқәеи ашәырқәеи рыла ичоит. Ҳазну аамҭаз ауаа ирдыруеит 8 600 хкы инарзынаԥшуа аԥсаатәқәа.
Аԥсуа жәлар ражәаԥҟақәа ургәылаԥшуазар, аԥсаатә ирыхҳәааны иҟоу акырӡа ирацәоуп. Уажәы, урҭ абнатә ԥсаатәқәеи аҩнатә ԥсаатәқәеи ҳәа еихшаны досу ирызку аҿырԥштәқәа сырзааҭгылар сҭахуп.
Абнатә ԥсаатәқәа
Аиаша аҵыс иаҳәоит, аҳәыҳә иаҳәоит - аиаша ахаан иӡӡом. Аӡәы имҳәаргьы, даҽаӡәы иҳәоит, убри атәы ҳанаҳәоит иаагоу ажәаԥҟа.
Аӡыкәт ахаҳә агәыдҵа, иаахар бзиоуп, иамаахар, ахаҳә ахаҳәқәа ирыцлоит - аус акы алҵып, исԥылап ҳәа даараӡа уақәымгәыӷуазаргьы, уацәымаашьан, уалага: иалҵыр – абзиа, иалымҵыргьы – оумак иуԥырхагам. Азгәаҭа: абын кәата даҽакала "аӡыкәт" азырҳәоит.
Аты абла анаиу, аџьымшь аҳәон - ауаҩы иага бзиара изуургьы, иага иуҭаргьы изымхакәа, иҵагьы данашьҭалалак, данаҳәалак, аԥсымҭәра анихьлак, ахархәара арҭоит абри ажәаԥҟа.
Аҟармаҵыс ашәаҳәара асырҵоит ҳәа уаламган - аҟаза бзиа иус исырҵоит ҳәа уалагар, абас рҳәоит.
Аҟәраан, алаҳәа агәаӷ аҟнытә, ардәына уаргьы уеиқәаҵәоуп ҳәа иазыҵҟьон - аӡәы игәаӷ акгьы зхараӡам даҽаӡәы ианихиго, абас рҳәоит.
Аҵарақәа зегьы "ҷыҭ" анырҳәа, аҷынҷагьы "ҷыҭ" аҳәеит - акыр зылшоз, акыр иаԥсаз, акры здыруаз зегьы акака анырҳәа, уиаҟара зымч-зылшареи, здырреи-зԥышәеи ыҟамызгьы, ауаа ируа ҳәа ак иҳәеит.
Алаҳәа сапынла иукәабаргьы, ишеиқәаҵәоу иаанхоит - ауаҩы хәымга, абжьыс иҵас бааԥсқәа иагьа ҟауҵаргьы, иагьа изуургьы дзырҟәаҵуам. Алаҳәа аԥацәа иаразы ишкәакәоуп - ауаҩы ихшара, изааигәоу ауаа, акгьы рыгӡамшәа ибоит. Иара иахьитәу азы зегьы иреиӷьишьоит.
Реиҳа ишкәакәоу анааргоз, алаҳәа аԥа аманы иааит - досу ихшара егьа игзаргьы, егьа гра имазаргьы, ак игӡамшәа дибоит.
Ардәына шә-галабак здыруан, ахьшь схы ианықәс, зегьы схашҭит аҳәеит - ауаҩы иага идыруазаргьы, иага дҟәышзаргьы, дшәар зегь ихашҭыр ауеит.
Аҵларкәыкә абажә ианамысуа ахы ахьуеит - аџьа збо, ауаҩы мтәа-мгыла ихҳәаау ажәаԥҟоуп.
Аҷынҷа ахьтәы ԥаркы азнауазеи? - ауаҩы иагьа ҩны бзиа, мал рацәа имазаргьы акгьы ихәаӡом, ахақәиҭра имамзар. Азгәаҭа: аԥаркы -(урыс бызшәала "клетка").
Аҩнатә ԥсаатәқәа
Арбаӷь иахҳәаау ашәа абгахәыҷы иадыруеит - узызҿлымҳау, еснагь узызхәыцуа ауаҩы ибзианы дудыруеит, уи итәы иузымдыруа акгьы ыҟаӡам.
Арбаӷь еисҩы ахаҿы шьа агым - аисра, аҵҟьара бзиа избо, еснагь алаба иқәшәалоит. Уи ауп ари ажәаԥҟагьы иҳанаҳәо.
Арбаӷь тәымџьарагьы абжьы аԥсахуам - ауаҩы иҩны дзышьцылоу, иидыруа ауп тәымџьара даннеилакгьы ииҳәо, иҟаиҵо.
Агәыла икәты мышкы ҩынтә иҵоит - агәыла иԥсҭазаара бзиа, имал-ишьал иаҵашьыцуа ирызкуп ажәаԥҟа. Ауаҩы бааԥс игәыла имал марианы, џьабаада иоузшәа иԥхьаӡоит.
Аҭакәажә иҟәнылшьаз арбаӷь, абга иагеит - иудыргало акгьы ҟәыншьатәым, мап ацәктәым, мамзар уи иуаҭәаумшьаз, иҟәнушьаз умоургьы ҟалоит.
Акәты ззырымшьуа, ашԥы деилаҳауан - ауаҩы иқәнамго, дзыԥсам, имоуша, ихәҭам деилаҳар абас рҳәоит.
Уаҵәтәи акәты аҵкыс иахьатәи акәтаӷь - изеиԥшразаалакгьы, иахьа иурҭо еиҳа еиӷьуп, уаҵәы узықәдыргәыӷуа аасҭа.
Зыкәты зцәыӡыз исаӡбалгьы ашьҭеиҟьон - ацәгьара ихьыз азмырхакәа, иахәҭаӡамкәа аҽа ускгьы зҽақәзыршәаз ихҳәаау ажәаԥҟоуп.
Акәтыжәла бзиа акәтаӷь ала иудыруеит - ауасҭа бзиа, аҟаза бзиа икымҭала дудыруеит.
Акәты ашьыга ашьаԥхыц иҵнахит - ауаҩы ихы иазеицәоу, дҭазырхо иара инапала (ихала) ианыҟаиҵо абас иҳәоит.
Кәтык џьара иҵон, џьара икакон – дуцәнымхошәа зхы аазырԥшуа ауаҩы, аусаҿ ианнеилак, даҽа шьоукы ирхаҵкыло ихҳәаау ажәаԥҟоуп.
