Цәаблаҟи Напкылҵәеи: аԥсуа мифологиаҿы ауаҩы ицәа анцәахәқәа

132

13:24 28.05.2018(ирҿыцуп 13:38 28.05.2018)

Аԥсуа мифологиаҿы иҟоуп анцәахәқәа ауаҩы ицәа (сон- аред.) хылаԥшра азҭо, урҭ Напкылҵәеи Цәаблаҟи ҳәа ирышьҭоуп. Анцәахәқәа реиԥшымзаара, ашьыжь агылара зцәыуадаҩу ирзыҟаҵатәу абарҭқәа дырзааҭгылоит Сусанна Ҭаниаԥҳа.

Cусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik

Аԥсуа мифологиаҿы иҟоуп анцәахәқәа ауаҩы ицәа (сон- аред.) хылаԥшра азҭо, даҽакала иаҳҳәозар, ацәа ианцәахәу. Урҭ Напкылҵәеи Цәаблаҟи ҳәа ирышьҭоуп. Напкылҵәеи Цәаблаҟи еизааигәоуп, уимоу аӡә роуп ҳәагьы азгәазҭо ыҟоуп.

Аԥсҭазаара зеиԥшрахо аилкаара: Анмираҳ - абзиабара анцәахәы идҳәалоу аҵасқәа

Напкылҵәа – ажәлар рҿы ишазгәарҭо еиԥш, ацәа данцәахәуп, ауаҩы ицәа даԥырхагоуп. Ихьӡ ишаҳәо еиԥш, инапы кылҵәоуп, ауаҩы даныцәоу инапы наганы иҿы ижәагәарц далагоит, аха уи залыршахом инапы ахькылҵәоу азы. Напкылҵәа еиҳарак дахьыргәалашәо абзыԥқәа рҿоуп.

Цәаблаҟы – уигьы ацәа данцәахәуп, аха дыԥҳәысу дхаҵоу цқьа еилкаам. Афольклорист, аҵарауаҩ Сергеи Зыхәба ишәҟәы "Аԥсуа мифологиа" аҿы иазгәаиҭоит:

"Цәаблаҟы зны-зынла дхаҵоушәа иӡбахә рҳәоит, еиҳараӡакгьы абзыԥқәа рҿы. Абжьыуаа рҿы бжеиҳан уи дыԥҳәысуп ҳәа иԥхьаӡаны илыхцәажәоит".

Абызшәадырҩы В. А. Касланӡиа излаиҩуала, аԥсуа мифологиаҿы Цәаблаҟы (Цәаблаҟ) – уи ауаҩы даныцәо игәы дықәтәаны, ихәда кны дылхәаҽырц далагоит, мамзаргьы иблақәа лкуеит, дааԥшыр луӡом.

Ашьыжь агылара зцәыуадаҩхаз, лассы изымгыло изы ирҳәоит "Цәаблаҟы дылкит (дикит)" ҳәа. Ауаҩы Цәаблаҟы дыхҭалкыр, ицәа ҭынчымхо, ма дзалымҵуа далагазар, ихчы аӷәра, ма ашаха аҵарҵон. Анцәахәы уи дацәшәаны дцоит, уаҳа имԥан дықәлаӡом, ауаҩгьы ихы дақәиҭхоит, ҳәа азгәарҭон.

Цәаблаҟи Напкылҵәеи ирышьашәалоу анцәахәқәа ҳԥылоит абырзентә мифологиаҿы.

Ихьӡуп Гипнос. Гипнос – ацәа данцәахәуп, аҵх даԥоуп, исахьа ҭырхуеит амҵәыжәҩақәа иҭаны ауаҩы дихаԥыруа. Ацәа еиԥш дҭынчуп, игәы разуп, ауаа дырԥырхагам.

Гипнос – еиҳарак анцәахәқәа, аҳәынҭқарцәа, жәлар рфырхацәа рыԥхыӡқәа дырхылаԥшуеит. Димоуп аԥа Морфеи, уигьы иара еиԥш ацәа данцәахәуп.

132

"Амалқәа зегьы ирмалу" – аҳамҭа аҵаки ҳамҭас иҟарҵои

18:31 16.01.2021

Аҳамҭа аҵаки ҳамҭас иҟарҵои ртәы ҳзеиҭалҳәоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы Есма Ҭодуаԥҳа.

Аҳамҭа – ари ауаа рыҩнуҵҟатәи реизыҟазаашьа аазырԥшуа актуп. "Аҳамҭа" ақьабзтә ҵакыла уахәаԥшуазар, уи ауаҩы аԥсабара иаиҭо аҳамҭа аҵанакуеит, ахаҭабура аҳасабала – иаҳҳәап: "зқьы ааӡаны шәкы абна алаҵара". Ҳамҭас, ҭабурас иаанрыжьуеит иара убас, иԥшьоу ҭыԥк аҿы амаҭәарқәа (иаҳҳәап: ашәарыцацәа ашьха ианхыҵуа уи ашьапаҿы иаанрыжьуа ахҿа, аҳәа, ма даҽа бџьармаҭәак). Мамзаргьы аныҳәаҩ дандырныҳәо ихымԥадатәны аҳамҭа ирҭоит.

Аҳамҭа (маҭәарк) аӡәы даҽаӡәы иҭара аритуалтә ҵакы ныҟәнагоит, убри азын ихадароуп ҳамҭас иҟауҵо закәу, иуҭо амаҭәар ахаҭа аҵакы.

"Ичеиџьыка инапы иқәыргылан"

Аҳамҭақәа зегь раԥхьа игылоуп ачеиџьыка. "Ичеиџьыка инапы иқәыргылан диԥылеит" рҳәоит аԥсуаа, уи еиҳау аҳамҭа ыҟаӡам ауаҩы изы.

Асас изы еснагь ашә аартуп: егьырҭ ҳрылазмырҩашьо аԥсуа ҵасқәа

Ауаҩы идкылашьа зегьы иреиҳау малуп, убри аан ихадароу аишәа заҟа беиала ирхиоу акәым, аԥшәма ихаҭа ари акт иазыҟазаашьа ауп, уи иаанарԥшуеит иззынархоу ушизыҟоугьы.

Иалкаатәуп, ачеиџьыка шхадароу шааԥшуа аԥсуаа рныҳәаратә қьабзқәа рҿы. Иарбанзаалак аныҳәара акрыфара аритуал ацымкәа имҩаԥысуам, еснагь иныҳәо ауаҩы дзыхныҳәаз зегьы агьама дирбоит. Ари мацарагьы иунарбоит ачеиџьыка аҵакы аҳаракра, пату ақәҵара, амчра злоу адоуҳаратә функциа аҵаҵара.

Аԥстәы ма аԥсаатә

Аҷкәын игәаԥхо аҭыԥҳа лзы, ма харантә иааз асас изы, иара убас "ухы аасҭа бзиа иубо ауаҩы изы" ҳәа шырҳәо еиԥш, аԥсуаа иалкааз ҳамҭаны иҟарҵон ашьабсҭа аԥсы шҭаз икны, аҽы, мамзаргьы иԥшӡаӡа иҟоу, хәыц еиқәаҵәа злам аџьма, зтәыҩақәа ыршаны иҟоу. Ашықәс ҿыц адырҩаҽны акәзар, "гәныҳәа" ҳәа изышьҭаз ақьабз амҩаԥгараан аиҵбацәа аиҳабацәа ҳамҭас ирырҭон ардәына, убри алагьы аҷқәынцәа реиҳабацәа рҿаԥхьа ирылоу рышәарыцаратә ҟазара аадырԥшуан, насгьы аиҳабы пату иқәҵара иасимволын.

Гәныҳәа – ашықәс ҿыцазтәи шьыжьхьа

Иҳәатәуп, ардәына ҳамҭас арԥыс игәаԥхаз аҭыԥҳа ишылзынаиҭиуаз. Амала аҭыԥҳа лзы уи дырԥшӡон: абаз аҿыҵакны, арасамахә иқәыртәашәа, аҵиаақәа ирылартәаны.

Иазгәаҭатәуп, иара убас асас аҩны дахьааиз игәаԥхаз, илаԥш зықәшәаз иарбан маҭәарзаалак иара ишитәхо, ҳамҭас иширҭо.

Иахьатәи ҳаамҭазгьы иуԥылоит зыԥсы ҭоу ашьтәа ҳамҭас аҟаҵара. Аиҳарак уи зыдҳәалоу ахәыҷы иира ауп. Ахәыҷы данилак, аӡӷаб лҭаацәа аҳамҭақәа иаарго раԥхьа игылоуп зыԥсы ҭоу аџьма шкәакәа, атәыҩақәа ырԥшӡаны иҟаҵаны.

"Аҵыс мҩас асахьа ҭылхуеит"

Аҭыԥҳа аҳамҭа аҭакс иҟалҵон лнапала иқәҵаны иҟалҵаз ачабра, ампахьшьы. Напылаҟаҵара ақәҵараҿы уи иаалырԥшуан еиуеиԥшымыз асахьақәа, уи алагьы аӡӷаб лара лҟазарагьы цәырылгон. Ус еиԥш иҟаз аҭыԥҳацәа "аҵыс мҩас асахьа ҭылхуеит" ҳәа лзырҳәон.

Абхазский национальный костюм. Модельер Мадина Чанба.

"Ашәҵатәқәа зегьы иреиӷьуп аламыс…" – аҳәса рымаҭәа азҵаатәқәа

Иахьатәи ҳаамҭазы аҳамҭа аҟаҵара ақьабзқәа инарҟәыҭханы зыда ҟалашьа амам акакәны иубарҭоуп. Аха убри аан аҳамҭа ззыҟауҵо игьама ақәшәара ауп иаҳа изышьклаԥшуа. Егьа ус шакәугьы, иахьагьы ҳамҭас иҟарҵо амаҭәар аҵакгьы азгәарҭоит.

Иаҳҳәап, аӡәы имшира ыҟазар, ачабра, ма ачхьарԥ ҳамҭас изыҟарҵом – ачабра алаӷырӡ иатәуп, ачхьарԥ - нарцәытәи адунеи ахь уиазго маҭәаруп ҳәа. Мамзаргьы аҷкәын ахьы ҳамҭас аӡӷаб илиҭозар, уи аҵакы шдуу, аҷкәын ихықәкы лнардыруеит аӡӷаб.

Аха ишыҟазаалакгьы, аҳамҭақәа иреиҳау ауаҩы иччаԥшь ауп, аамҭақәа зегьы раан уи ԥсахрада иаанхоит.

Аҽрыцқьара, аҵарԥхьара, аныҳәара: Ажьиаа рҭаацәара Ажьырныҳәа шымҩаԥыргаз

217

16:00 14.01.2021(ирҿыцуп 18:58 14.01.2021)

Џьырхәа ақыҭан Ажьиба Иури иҩнаҭаҿы сынтәа имҩаԥыргаз Ажьырныҳәа аҿырԥштәала ари аныҳәа аҽазыҟаҵареи анаҩс уи амҩаԥгашьеи ирыдҳәалоу акәамаҵамақәа ртәы ҳзеиҭалҳәоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы Есма Ҭодуаԥҳа.

Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik

Арҭ амшқәа рзы Аԥсны ахьынӡанаӡааӡо аҧсуа ҭаацәарақәа Ажьырныҳәа мҩаԥыргоит. Традициала ишаԥу еиԥш, џьоукы аныҳәа анақәшәо амза 13 аухазы иныҳәо дыҟоуп, иҟоуп ажьира шәахьеи ԥшьашалеи иаҵагыло. Ҳара зыӡбахә ҳамоу Џьырхәа инхо Ажьиаа рҭаацәараҿы (Ажьиба Золотинск-иԥа Иури иҩнаҭа) аныҳәара мҩаԥыргоит иара анақәшәо аухазы иарбан мшызаалакгьы.

"Азҩа-ԥхӡы Анцәа иаҳзааумган": аԥсуаа Ажьырныҳәа шымҩаԥырго

Дара рыҩнаҭаҿы абиԥарала ахьи аихеи аус адызулоз ыҟан, урҭ иахьагьы Ажьиреи Ахьиреи ирымҵаныҳәоит, аҩбагьы рымоуп. Ахьира амаа зку аиашьа еиҳабы Анатоли Ажьиба иоуп. Иури иакәзар, хазы анхара даналага, иаҿигаз Ажьира заҵәык ауп, уи ауп дзымҵаныҳәогьы. Ажьырныҳәа ахаҭа амш ааиаанӡагьы уи аҽазыҟаҵарақәа далагоит.

Аҽрыцқьара

Адоуҳатә ҽрыцқьара изныкымкәа аӡбахә ҳҳәахьеит. Ажьырныҳәа аԥыларагьы адоуҳатә ҽрыцқьарала иалагоит. Аԥхьа игылоуп ҳәарада аныҳәаҩ ихаҿы – Ажьира, ма Ахьира амаа зкыу, аҭаацәа, ажәлантә зныҳәо. Аныҳәара мҩаԥызго аҩнаҭа ахаҵа аиҳабы Иури Ажьиба иоуп. Уи Ажьырныҳәа аламҭалаз ӡык наиқәиҭәоит, иҽирыцқьоит, иажәа раӡаны дцәажәоит, арыжәтә аҿы иҽникылоит. Иара ихаҭа иазгәеиҭоит абас: "Абри аныҳәара сагьналагоит, абас акы сакуашәа, сда еилыԥсаауа сааҟалоит, сагьналгоит – иаргьы насхыҵуеит. Ари Ҳаиҳа зымчу иҟынтә иаауа акоуп, дад, уи аныҳәара зегьы ирыхәҭам, иақәнагоу ҳәа иҟоуп", - иҳәоит Иури (Тыка) Ажьиба.

"Афырхы анапахьы аагара": Ажьырныҳәа ашьаҭақәа рызхьаԥшреи иахьатәи уи аҵаки

Уаҵәуха ныҳәаны еиԥш, иахьагьы рҽыдрыцқьоит, ӡык нарықәырҭәоит Ажьира иаҵагыло аҭаацәа зегьы. Ари аныҳәара иаԥхьанеиуа ихымԥадатәу ритуалуп.

Аҵарԥхьара

Ишдыру еиԥш, аныҳәа ихадароу ашьтәа – аџьма-шьтәа ауп (аханатә шьтәас иҟаз ауаса акәын ҳәа зҳәо аҵарауаа ыҟоуп) – Шьашәы Ахьаҳ Ду ихьӡала, аха иҟоуп ацә, ма аӷаац зшьуагьы. Убас, Жьиаа рҭаацәараҿы аныҳәа аухазы шьтәас иршьуа ацә ауп, иара убас арбаӷьқәа аҭаацәа алахәылацәа рыцыԥхьаӡа – Шьашәы-рбаӷь ҳәа ззырҳәо. Абарҭ изыхныҳәаран иҟоу ашьтәақәагьы аҽрыцқьара иахысуеит.

Изыхныҳәаран иҟоу арбаӷьқәа аныҳәа аламҭалаз иҵадырԥхьоит, аҽрыцқьара иахысуеит.

Ажьырныҳәа ааигәахара хымш-ԥшьымш шагу зшьа карҭәаран иҟоу ашьтәа аҩны иҵадырԥхьоит. Аҵарԥхьара анаҳҳәо, уи иаанаго ашьтәа хазы иҭакны (аҩызцәа ирылаҵаны акәымкәа) ирбоит, акраҿарҵоит. Убасҵәҟьа иҵадырԥхьоит изыхныҳәараны иҟоу арбаӷьқәагьы. Убри алагьы изыхныҳәаран иҟоу ашьтәақәагьы аҽрыцқьара аетап иахысуеит уҳәар ауеит. Ашьтәа ианахныҳәо аламҭалазгьы аҿы ӡык нақәҭәаны ирыӡәӡәоит. "Уажәы абзара уҳарбоит, нас агәи-агәаҵәеи уҳарбоит" ҳәа ражәа иалаҵаны ирҳәоит, аныҳәа ашарԥазы ианныҳәо.

Ашьтәа ианахныҳәо аламҭалазы аҿы ӡык нақәҭәаны ирыӡәӡәоит.

Аныҳәа ахаҭа

Ажьира иаҵагыло зегьы еицны иара аҭыԥ ахь инеиуеит. Аныҳәаҩ ишахәҭоу еиԥш ала дрықәныҳәаны (аныҳәара аимпровизациатә ҟазшьа амоуп, зҽызымԥсахуа ажәақәа шалоугьы) ашьтәа ишьуеит. Нас аҷкәынцәа наицырхырааны ашьтәа ацәа ахырхуеит, ахәҭақәа еиҿыхны ачуан иҭаҵаны иржәуеит.

Ашьтәа аныршьлак, ацәа ахыхны, еиҿыхны, ачуан иҭаҵаны иржәуеит.

Убасҵәҟьа хазы арбаӷьқәагьы ҟарҵоит. Егьырҭ аҩнрақәа рҟынтәи аҩн ду ахь иаауа аҭаацәарақәа (Иури иҷкәынцәа, иҭацацәа, имаҭацәа) досу рмарҭхәқәагьы ааргоит: рыцыҧхьаӡа арбаӷьқәеи, ашылеи, аџьыкхыши, ацәеи. Аныҳәаҩ иара убас ирхиоит ацәашьқәа досу иааргаз рцәашьхәқәа рыла.

Аныҳәаҩ ажьира иамҵаныҳәо иааргаз рцәашьхәқәа рыла рыцыԥхьаӡа ацәашьқәа ҟаиҵоит.

Изыхныҳәо зегьы анымазеихалак, ахәылԥаз, ажьира иаҵагыло зегьы еицны ажьирахь инеиуеит. Аныҳәаҩ аԥхьа ашьтәа агәи-агәаҵәеи зхоу ажьраҳаратә-ҵәы изнапык аҿы икны, егьи инапала ацәашьы кны дныҳәоит. Иара абраҟа ихдыртлоит аҭыԥ аҿы иҵоу аҳаԥшьа-ҩы, иара уи аҩы алагьы иныҳәоит.

Ажьираҿы аныҳәараан

Иазгәаҭатәуп аҭыԥ ахь ишаарго ашьтәа ацәагьы. Иара дзыхныҳәаз ашьтәа агәи-агәаҵәеи маҷк-маҷк намхны, аҩы нақәҭәаны, аџьыкхыш лақәырҳәҳәы "Ачбеи Чачбеи" ирызку аритуал мҩаԥигоит, нас егьырҭгьы агьама дирбоит. Ацәашьы наганы асаҟәа ашьапаҿы икыдиҵоит.

Ианныҳәалак, ацәашьқәа асаҟәаҿы икыдырҵоит, ажьира змам адәахьы аҵлашьапаҿы, аҩны абарҵа ашьаҟаҿ, ма аҭӡамц аҿы иадыркуеит.

Анаҩс арбаӷьқәагьы ргәи-ргәаҵәеи араса-ҵәқәа инархаҵаны досу хаҭа-хаҭала изтәу ихьӡ наҳәаны дрықәныҳәоит, досу ицәашьгьы наихигоит, урҭгьы уаҟа ибылуеит. Изыхныҳәо арбаӷьқәагьы рыхқәеи ршьаԥқәеи еиламырҩашьакәа иара уа инаргоит.

Арбаӷьқәагьы ргәи-ргәаҵәеи араса-ҵәқәа инархаҵаны досу хаҭа-хаҭала изтәу ихьӡ наҳәаны дрықәныҳәоит аныҳәаҩ.

Аныҳәаҩ зегьы данрықәныҳәалак ашьҭахь, досу иарбаӷь агәи-агәаҵәеи агьама дирбоит. Уи ашьҭахь ажьира иаҵагылоу зегьы аҳаԥшьа-ҩы рызҭаҭәаны инадиркуеит, урҭгьы "Алԥха-агәыԥха" ҳамаз ҳәа рхы иақәныҳәоит.

Жьиаа рҭаацәараҿы ажьира иаҵагылоу изызҳауа аҿар.

Ажьираҿы иныҳәаны ианалгалак, ркәац, рыкәтыжь рыманы аҩныҟа иааиуеит, аҳаԥшьаҩгьы заҟа рҭаху нҭыганы иааргоит. Аҩны ианыныҩнало, аҩнаҭа аҭацацәа (ари Ажьира иаҵагылам) рԥылоит "Алԥха-агәыԥха шәымазааит!" ҳәа иныҳәаныԥхьо. Наҟ-ааҟ еиқәгәырӷьо еибаныҳәоит.

Аҩнаҭа аҭацацәа дара рыҩнраҿгьы ажьира рыманы иҟазар, хазы аҩны аган аҿы, ҵлак амҵан рарбаӷь рыманы инеины рхы иақәныҳәоит. Убас ҟалҵоит Иури иаҳәшьа Лиуда Ажьиба Уаҭҳара аҩнра ҳәа дахьыҟоу. Лара ҵлак ашьапаҿы днеины, ларбаӷь, лчашә, лцәашьы, лҩы наганы лныхахә ахьӡала дныҳәоит. Уи дахьыҟоу аҩны уажәы иныҳәо лыҷкәын аиҳабы шиакәу ала, "бныхахә алԥха бымазааит" ҳәа длықәныҳәоит.

Иури Ажьиба иаҳәшьа Лиудмила Ажьиԥҳа Уаҭҳара аҩнра ҳәа дахьыҟоу ҵлак ашьапаҿы днеины, ларбаӷь, лчашә, лцәашьы, лҩы наганы лныхахә ахьӡала дныҳәоит.

Абарҭ ақьабзқәа рышьҭахь зегьы аишәачарахь иниасуеит. Араҟа ихымԥадатәуп иара убас, изыхныҳәаз ашьтәеи арбаӷьқәеи рыбаҩқәа еизганы акы иахьамҟьашьыша ҭыԥк аҿы ижны анышә аҭара. Ари аныҳәара аухашаанӡагьы агәылацәа еиҭанеиааиуеит, еибаныҳәоит.

Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:

Шьашәы абжьныха ирхылаԥшу аҵалара: Ажьира аҵеи дшаҵарныҳәо
Ашәба еиҭеиҳәеит ажьира шьҭрала измамыз ишышьҭихуаз атәы
Габниаԥҳа: ажьырныҳәа амчра дуӡӡа змоу ныҳәоуп
Ашәба еиҭеиҳәеит ажьира шьҭызхыр зҭахыз рзы иаԥҵаз аԥҟарақәа ртәы

217

Аԥсны аоперштаб: уахыки-ҽнаки рыла 108 коронавирус хҭыс ҿыци ԥсҭбараки

23:00 16.01.2021(ирҿыцуп 23:42 16.01.2021)

Иҳаҩсыз уахыки-ҽнаки рыла COVID-19 рылоу ирыламу аилкааразы 506-ҩык атестқәа рзыҟаҵан, урҭ рахьтә 108-ҩык акоронавирус рцәа ишалаз аадырԥшит ҳәа аанацҳауеит Ауааԥсыра COVID-19 рацәыхьчаразы аоперативтә штаб.

АҞӘА, ажьырныҳәа 16 – Sputnik. Акоронавирус зцәа иалаз, ҩ-ганктәи аполисегментартә гәыҵәкра змаз ахаҵа иԥсҭазаара далҵит Гәдоуҭатәи ахәышәтәырҭаҿы, ажьырныҳәа 14 рзы.

Абыржәтәи аамҭазы Гәдоуҭатәи араионтә хәышәтәырҭа хадаҿы ишьҭоуп 102-а, урҭ рахьтә 90-ҩык акоронавирус адиагноз рзышьақәырӷәӷәоуп, рҭагылазаашьа бааԥсуп 27-ҩык, ибжьаратәуп - 40-ҩык.

Аҟәатәи аинфекциатә хәышәтәырҭаҿы ирхәышәтәуеит акоронавирус зцәа иалоу 36-ҩык апациентцәа, Очамчыра ирхәышәтәуеит 26-ҩык, Тҟәарчалтәи ахәышәтәырҭаҿы - 15-ҩык, Гагратәи ахәышәтәырҭаҿы - 26-ҩык, амобилтә госпиталь аҟны ишьҭоуп акоронавирус зыдбалоу 57-ҩык апациентцәа.

Аепидемиа иалагеижьҭеи Аԥсны акоронавирус зцәа иаланы иаадырԥшыз ауаа рхыԥхьаӡара 10486-ҩык ыҟоуп, ргәы бзиахеит 8190-ҩык, рыԥсҭазаара иалҵит 152-ҩык.

Акоронавирус иазку ажәабжьқәа зегьы шәрыԥхьар ҟалоит абра>>