Раҧхьатәи амшира амҩаҧгашьа аҧсуа жәлар рытрадициатә культурала
(ирҿыцуп 15:22 01.12.2018)
Иацаҳҵоит аԥсуаа рытрадициатә культурала ахәыҷы иааӡареи ихьчареи ирыдҳәалоу аҵасқәеи аритуалқәеи рыӡбахә аиҭаҳәара. Шәаԥхьарц ишәыдаагалоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы, хҩык ахшара ран Есма Ҭодуаԥҳа лматериал.Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Шықәсык ихыҵаанӡа ахәыҷы еиуеиҧшым амч лашьцақәа иҧырхагамхаразы ихьчаратә қьабзқәа аҭаацәа имҩаҧыргозҭгьы, шықәсык анихыҵ нахыс, уи аамҭа хҵәахак дахысны даҽа аамҭа хҵәахак дықәлоит.
©
Fotolia / Sushytska
Шықәсыкынӡа ҽа дунеик иатәыз аҧшқа уажәшьҭа дуаҩхеит ҳәа ихәаҧшуеит. Раҧхьаӡакәынгьы уи иныҳәаҿа анныркыло абри раҧхьатәи ишықәсхыҵра азоуп, уаанӡа уи аныҳәаҿа ихьӡала иркуамызт. Иазгәаҭатәуп, иара раҧхьатәи амширагьы ахәыҷы даниз амш азы шакәым ианымҩаҧырго, уи адырҩаҽны, ма адырхаҽны ауп (иира амш иахыганы ауп акәымзар, иааскьаганы заа иҟауҵар ҟалаӡом!). Ажәлар рҟны ишырҳәо ала, ас зыҟарҵо аҩысҭаа ирҩашьаразароуп, уи ишықәсҧхьаӡара аныҟоу изымдыруа, ишықәсқәа ирыгимырхаларц азоуп.
Иара ашықәсҧхьаӡара аилагарагьы абри аҵакоуп иамоу. Иаҳҳәап, ажәытә абырг шаҟа ухыҵуеи ҳәа уиазҵаар, "исыздыруам, сааижьҭеи сыҟоуп" ҳәа аҭак уиҭон, мамзаргьы исгәалашәом рҳәон – ашықәс аҧхьаӡара бзиам ҳәа иазгәаҭан ирыман, заҟа иуԥхьаӡо аҟара аҩсҭаа ушықәс иагирхар ҟалоит ҳәа. Иара иахьагьы иҟоуп абыргцәа цас еиларҩашьаны зышықәсҧхьаӡара зҳәо.
Аамҭа хҵәахак ахысра аазырҧшуа қьабзны иҟоу – ахәыҷы шықәсык анихыҵуа имышәхәы (ициз ихцәы) амхра ауп. Шықәсык ихыҵаанӡа ихцәы амхра акәым, ахҳәа алшьны иагьырҳәом, напыла иҧхьарҳәоит ауп.
Иара убас, раҧхьатәи амшира аназгәарҭо ахәыҷы аҧхьаҟатәи иҧеиҧш азын иаҧшуеит. Ҳаамҭазы ари ақьабз ахәмарратә ҟазшьоуп иаҳа иамоу. Убас, ахәыҷы данеизҳалак дзакәхаша алардырразы еиуеиҧшым амаҭәарқәа иаҧхьа иқәырҵоит. Аамҭақәак рзы, иаҳҳәап, аибашьыҩцәа, ашәарыцаҩцәа, ажьицәа (дыҷкәынзар), аӡахҩы, ақәҵаҩы (дыӡӷабзар) рзанааҭқәа ракәын аҭаацәа рхәыҷқәа ирылҵырц ирҭахыз. Убри азы урҭ раҧхьа иқәырҵон абарҭ амаҭәарқәа: ахыци ахәымпали, абџьар хкык, ажьаҳәа, арахәыц, амаркатыл, амацәаз – ҳәарада арҭ хәмаргаҵас иҟаҵаз амаҭәарқәа роуп. Ахәыҷы арҭ амаҭәарқәа иаҧхьа ианықәырҵоз ихымҧадатәны адашьма хты дықәтәазар ҟалаӡомызт, уи ауапцәа дыладыртәон, мамзаргьы џьара шьтәак ацәа (иаҳҳәап, амшә ацәа, абга ацәа). Ахәыҷы раҧхьа ишьҭихуа амаҭәар, убри аҧхьаҟагьы дазгагазаауеит ҳәа иҧхьаӡан. Дара аҭаацәагьы абри иаҧшны, ахәыҷы иаҳа ицааиуа, иқәманшәалахо ҳәа иҧхьаӡаны иалихыз ахырхарҭа (амаҭәар) иаҳа дазыркырц иалагон.
Ҳаамҭазы ари атрадициа ахархәара амоуп ахәыҷырхәмаррак аҳасабала. Ахәыҷы иаҧхьа иқәырҵо амаҭәарқәа иреиуоуп: ашәҟәы – аҟәыӷара, аҩыга – ажәаҳәа азҟазара, амузыка рҳәага – амузыка азҟазаҩ, амашьына — амашьынарныҟәцаҩ, аҧара — амал, ахаа – аҧсҭазаара бзиа, ахҳәа — ахцәыҟаҵаҩ, арахәыц – аӡахҩы адагьы аҧсынҵры ду аанагоит, амацәаз – аҭаацәара аҧҵараҿы дманшәалахоит. Арҭ амаҭәарқәа рсиа акыр иҭбаауп, аҭаацәа дара рхатә знеишьа аҵарҵар ҟалоит. Шамахамзар, абас еиҧш иҟоу роуп акәымзар, иҵоурам аҟазшьақәа аазырҧшуа амаҭәарқәа ахәыҷ иаҧхьа иқәырҵом (аҭаҭын, аҳәызба уҳәа реиҧш иҟоу). Ахәыҷы ашәарах ацәа дузыламыртәаргьы, уеизгьы ак иҵазар бзиоуп, ма уарҳалк дықәтәазар.
Абри анаҩс ахәыҷы имшира иазкны аишәа-чыс дырхиоит. Шықәсык анихыҵуа ауп уи раҧхьатәи абысҭа ҿахрагьы исаан иананырҵо. Абысҭа ахәыҷы шықәсыкынӡагьы агьама ибахьеит ҳәарада, аха уи уажәраанӡа иан лхәы аҟынтәи акәын иамхны ишилҭоз. Абри амш нахыс ауп аҭаацәа дырхыҧхьаӡаланы ибысҭа ҿахра данаҧсахогьы. Раҧхьатәи аҿахра аҧшәма итәы акәзар ианырҵо, аҩбатәи аҿахра зирамш азгәарҭо ахәыҷы итәоуп. Абри нахысгьы ианакәзаалак уи абысҭаҿахра анизанырҵогьы аҵыхәтәан иҭырго аҿахра акәымзароуп – абысҭа ҭаха ахәыҷ иҭара бзиам рҳәоит.
Аҧсуаа убас еиҧш аныҳәаҿа рымоуп "ахәыҷы жәлар зегь Анцәа иныҳәааит" ҳәа. Аҧсуа жәлар Анцәа иныҳәааит ҳәа шырҳәо еиҧш, ахәыҷқәагьы жәларык реиԥш иалыркаауеит, избанзар дара рабиԥароуп уаҵәтәи аԥеиԥш знапы ианыло. Ахәыҷы дшыхәыҷу нахысгьы, дыҷкәынзар, иаб аҧхьаҟа дымҩақәызҵаша аҷыда ҟазшьақәа илаиааӡоит, дыӡӷабзар – ан лхырхарҭа ылылхуеит. Қәрацыҧхьаӡа ахәыҷы ааӡаратә етапқәа дырхысуеит. Аҧсуаа еснагь ааӡара ихадароу ароль азоурыжьуан. Ишырҳәо еиҧш: "ахәыҷы дҽеимхар – ухазы, дыбзиахар – ажәлар рзы"! Ажәлар аӡәы ҳәа ирылагылаша Ауаҩы драаӡоит!
"Ашәҵатәқәа зегьы иреиӷьуп аламыс…" – аҳәса рымаҭәа азҵаатәқәа
(ирҿыцуп 11:24 26.09.2020)
Аԥсуа ԥҳәыс маҭәа иахьатәи амода аҟынӡа иааиаанӡа изнысыз аиҭакрақәа ртәы дазааҭгылоит афольклорист Есма Ҭодуаԥҳа.Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Аԥсуа ԥҳәызбацәа рымаҭәа иахьатәи амода аҟынӡа иааиаанӡа аиҭакрақәа ирнысит. Амаҭәа иаанарԥшуан досу инапы злакыз аус. Ахацәа ркәымжәы, ркаба аибашьҩы ихаҿсахьа аныԥшуазар, аԥҳәыс лымаҭәаҟны иаарԥшу аҩны зхагылоу аԥҳәыс лхаҿсахьа ауп. Ихадароу уи лымаҭәа ахкқәа иреиуоуп: аҵкы, аиԥка, акасы, ахҵакыга, аԥыраҳәа.
Аҭоурыхҭҵааҩ Шьалуа Инал-иԥа ишиҩуа ала, хаҵа ицахьаз аԥҳәызбацәа ԥшь-кәақьҭак змаз акасы аҵаҟа ирхарҵон х-кәакькны иҟаз акасы еицарсагьы, рхы злаҵаркуаз. Аԥҳәыс афатә аныҟалҵоз ахҵакыга лхамкәа акҿыҩра дыҩналомызт.
Аԥсуа ҭыԥҳацәа рымаҭәа агьама аҵаҵаны иршәырҵон еснагь. Урҭ уи дырԥшӡон еиуеиԥшым аҳәынҵәра ԥшӡақәеи, амаҟақәеи, аимхәыцқәеи рыла, аӡахырсҭақәа ирнырҵон асахьа ԥшӡақәа. Уажәеиԥш амаҭәа аахәарҭа алшара шыҟамыз ала, шамахамзар аҭыԥҳацәа аӡахышьа, ақәҵашьа рдыруан. Уи урҭ ишыхәыҷыз ирҵон. Аҭаацәара ианалалоз акәзаргьы, дара рнапала ирӡахыз амаҭәа, ампахьшьқәа ҳамҭас иҟарҵон.
"Ажәытә уажәеиԥш амаҭәа аархәо егьиуа иҟамызт, иаархәозаргьы, иаазгоз амалуаа ракәын, иара уигьы анҭыҵынтәи акәын ишааргоз. Зегьы рхала ирӡахуан. Аӡӷаб дшыхәыҷыз аӡахышьа лдырҵон. Усҟан хаҵа ицаша аӡӷаб анапҟазара лылоума ҳәа иазҵаауан. Сара сан, санду ибзианы иӡахуан, саргьы урҭ реиԥшҵәҟьа исзымҵазаргьы, ак ҟасҵақәоит. Абри афото иану санду, саб иан Арина Шармаҭ лоуп. Араҟа сара хышықәса схыҵуеит. Усҟан уи шыҟалҵаз сгәалашәо сыҟам, аха абра исшәу амаҭәа напылаҟаҵароуп. Асумка хәыҷ, акьанџьа искугьы – усҟан напыла иаҳзырӡахуан, уажәы иуҭаху зегь рзаархәоит ахәыҷқәа", – ҳәа ҳзеиҭалҳәеит Оҭҳара ақыҭан инхо Таиса Ласариа.
©
Foto / из архива Таисы Ласариа
Таиса Ласариа ланду Ариана Шармаҭи лареи
Иазгәаҭатәуп аҩнымаҭәа адагьы, џьара излаҭыҵуаз амаҭәа хазы ишыҟаз. Баграт Шьынқәба ишиҩуа ала, аԥҳәызба цәырҵгас илымаз аԥсуа ҵкы ҳәа иҟаз "ажәҩақәа дырчуан, рцәа иадшәало ирҭшәан, амаӷра, анапы ахәдаҿы иҭшәан, ажәҩахь иааскьацыԥхьаӡа, идырҭбаауан. Ажәҩа инаркны амахәҿаҟынӡа амаӷра иадырӡахылон амҵәыжәҩақәа, ианныҟәо иԥырԥыруа ирышьҭан. Иара ахаҭа аун, ҵаҟа иаҳа иҭбаан, акалҭ аҿы аԥаԥар анахарԥсозгьы ыҟан. Аӡара ҭархханы, алада иаҳа еилышәшәо иҟан" ("Ахьырҵәаҵәа", 1990, ад. 456).
Аиԥка, аҵкы аԥыжәара шрымазгьы, аԥсуа ԥҳәыс илыцәтәыммызт аиқәагьы. Уи аԥҳәыс-еиқәа ахьӡын, иара аҭбаара аҭаны иӡахын, ашьапы ахәдаҿы аизгарҭа аҭаны. Еиуеиԥшым аҭагылазаашьаҿы, аԥҳәыс лныҟәашәа аманшәаларазы абри аԥҳәыс-еиқәа рышьарҵон, аха иара ахыхь иауз аԥсуа-ҵкы ршәырҵон, уи иаҵыԥшны аиқәа умбо. Убри инаҷыдангьы иҟан аҽықәтәараан иршәырҵоз амизан-ҵкы. Ашьаҵатәы аганахьала, абжьааԥнытәи ажәцәеимаа анаҩсгьы, зышьхәақәа ҳаракыз, амҿы иалхыз аҟаԥҟаԥқәа ныҟәыргон.
Аамҭа наскьацыԥхьаӡа ашәҵатәгьы аҽаԥсахуан. Иахьа ақыҭақәа рҿы инхо аиҳабацәа роуп акасы ныҟәызго, иара убас ныҳәақәак рҿы акаси аԥыраҳәеи аԥҳәыс ҳамҭас илырҭоит (иаҳҳәап, Леиаа рныҳәараҿы ачакәаҳацәа рыцыԥхьаӡа акасқәеи аԥыраҳәа ҿыцқәеи рырҭоит). Егьи абжьарак европатәи амаҭәа аҳра ауеит, зны-зынла аԥсуа елементқәа злоу амаҭәа шубогьы. Иҳәатәуп, иахьагьы анҭыҵынтә иаауагьы ишазгәарҭо аԥсуаа амаҭәа аганахьала агьама ҳаракы шрымоу. Ус шакәугьы, ауаҩы иҭеиҭыԥши иҩнуҵҟатәи аԥшӡареи еицнеибаго иҟазароуп данарԥшӡо. Ԥсаҭа шкәакәа Боча Аџьынџьал иажәақәа рыла иаҳҳәозар: "Ашәҵатәқәа зегьы иреиӷьуп аламыс, амала ишәмыркьаҿцәалан".
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
Аиҵыбра ныҟәымгакәа, аиҳабра узныҟәгаӡом: аҭаацәара иахҳәаау жәлар разгәаҭарақәак
Сусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik
Аҭаацәара зегьы ишырхыҵхырҭоу дырны, аҭаацәараԥҵара, аҭаацәара алахәылацәа реизыҟазаашьа, реихӡыӡаашьа, ргәеизыбылра, рҳәатәеиқәшәара аԥсуаа лымкаала хшыҩзышьҭра арҭон. Аҭаацәараҿы апатуеиқәҵара, аҭынчра ыҟазарц азы акырӡа аҵанакуеит иҟәыӷоу абырг иажәа.
Аԥсуа ҭаацәарақәа рҿы, уимоу, иааидкылан аԥсуараҿы ахаҵа-аԥҳәыс ҳәа неилых ҟамҵакәа аиҳабы пату иқәуп. Аиҳабацәа рыԥсҭазаараҟны ирбаз-ираҳаз, идырҳаз рыԥсҭазааратә ԥышәа еснагь аиҵабацәа рзы имҩақәҵаган. "Аиҵыбра ныҟәымгакәа, аиҳабра узныҟәгаӡом" ҳәа рыԥхьаӡон аԥсуаа. Зегьы дырны уаҩы дзиӡом, уи икәша-мыкәша иибо, дзынҟьаз-дзынԥаз иабзоураны иҟаиҵароуп ихатәы лкаақәа, ирҳароуп ихатә ԥышәа. Зыҽны ииз мышкы зны изалшом ажәра ишәхымс иааламгылар. Ус ишоуп аԥсҭазаара.
Абырг, аиҳабы пату рықәҵара иазку еиқәаҳаԥхьаӡаз ахшыҩзышьҭрақәа ҳәаақәаҳҵар алшоит абас еиԥш иҟоу ажәаԥҟақәа рыла: "Аиҳабы дызмам Анцәа димам", "Аиҳаб бзиа дыԥраҳәа разуп", "Аиҳабы бзиа дԥызоуп", "Аиҳабы дышәшьыроуп", "Аиҳабы дахьыҟам аиҵбы бзабаа ибом", "Аиҳабы пату иқәуҵар, Анцәагьы пату уқәиҵоит".
Жәлар рҟәыӷара зныԥшуа афольклортә жанрқәа иреиуоу ажәлар разгәаҭарақәа рҿгьы ицәырымҵырц залшомызт абырг, аҭаацәара урҭ рыхӡыӡаара атәы зҳәо ахшыҩзышьҭрақәа.
Жәлар разгәаҭарақәа рҿы иаагоу аиҳабацәеи, аҭаацәареи, уи алахәылацәеи ирыдҳәалоу агәрагарақәа, жәаҳәарада, еиуеиԥшым, иаагозар, абаҳчаҿы абиаҵла еиҭазҳаша зықәра акыр зфахьоу абырг иоуп, ақәыԥш еиҭеиҳар ҵасым, избан акәзар, ашьаҭа ашәпара еиҭазҳаз ихәда иаҟарахар, дашәиуеит рҳәоит. Иара убас, аҭаацәара аиҳабацәеи алахәылацәеи ирызкны ирҳәо азгәаҭарақәа иреиуоуп:
- Акәасҭхала амца уасуа уалагар, аҭаацәа иреиҳабу ихы ихьуа далагоит.
- Абысҭа нанҵаны ачуан амҳабысҭа нҭаршәны иаанужьыр, ҵасым, "аҭаацәа реиҳабы ииҳәо дақәымшәо дҟалоит".
- Архнышьна гьалозар, аҭаацәа реиҳабы ихы ихьуа далагоит, мамзаргьы аҭаацәа аԥхьаӡоит, иреиҵбу дашәиуеит рҳәоит.
- Амца иахакнаҳау архнышьна абжьы гар бзиоуп, аҭаацәа реизҳара иатәуп.
- Аҭаацәа иреиҳабу даныԥсуа аҩны аҭӡамцқәа рыбжьы "аҿҿаҳәа" игоит рҳәоит.
- Асаан каҳан иԥҽызшәа абжьы уаҳар, аҩнаҭаҿы ԥҳәыск дыԥсуеит рҳәоит.
- Ахаҵа илахь дафар ма аԥҳәыс лыӡӷы дафар, иахьырцарҭоу ԥсрак раҳауеит.
- Аҩны иаҭааз асас асапын ҳамҭас иуҭар ҵасым, изҭиуа изыҳәа алаӷырӡ иатәуп рҳәоит.
- Аӡы амца иахьахакнаҳау агәара-гәараҳәа аҭаацәа ирылашыр ҵасым рҳәоит.
- Агәыр аҭӡы иалоуҵар, аҭаацәараҿы аҭыӡшәа роуеит рҳәоит.
- Ажәҵыс ахьымнеиз аҩны ашықәсан аӡә дыԥсуеит.
- Аԥсуа иҩны амаҭ неир, аӡә дыԥсуеит рҳәоит.
- Амаркатыл аҭаацәа акрахьырфо аишәа иқәуҵар, аҭаацәа аҭыӡшәа роуеит рҳәоит.
- Амца аҟынтәи амцабз ыҵыҟьҟьозар, аҭаацәа рҿы ҭыӡшәак ҟалоит.
- Аҭаацәара алахәыла, мамзаргьы асас аҩны ддәылҵны данцалак ашьҭахь аҩны аԥссара ҵасым, "арахь ухьамԥшааит" аанагоит рҳәоит.
- Ала ашҭаҿы ианууа ацәгьара иазкуп. Ацәгьара ҟамларцы ашәхымс аҟны аҳәызба адәныҟа ахы рханы ишьҭоуҵар, иԥнаҟоит.
- Аҩны азааигәа аԥсаҵла еиҭауҳар бзиам, аҭаацәа зыҿиом "знык уҩны ахыбра сзахысыр, нас уқьаԥҭастәуеит" аҳәоит.
Абас иҟоуп аҭаацәара аиҳабацәеи алахәылацәеи ирызкны ирҳәо ажәлар ирылаҵәаны иҟоу азгәаҭарақәак. Ажәлар разгәаҭарақәа реиԥш иҟоу атема аинтерес ду ахьаҵоу азы ԥхьаҟагьы еиуеиԥшым атемақәа ирықәшәо, илыԥшааху жәлар разгәаҭарақәа шәыдаагалоит.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
-
"Данеицәкьысуа изҳауеит": ан, ахшара, ахшараиура ирыдҳәалоу аԥсуа жәлар разгәаҭарақәак
-
"Сыеҵәахә кыдуп": аеҵәақәа ирыдҳәалоу аԥсуа жәлар разгәаҭарақәа
-
Хьарала умаџьанамхарц, абарақьаҭра мцарц: арахәааӡара иадҳәалоу ажәлар разгәаҭарақәак
Акоронавирус змаз даҽа пациентк лыԥсҭазаара далҵит Гәдоуҭатәи ахәышәтәырҭаҿы
(ирҿыцуп 19:24 26.09.2020)
Иахьазы Аԥсны иахьаҵанакуа иаарԥшу акоронавирустә хҭысқәа рхыԥхьаӡара 1286 ыҟоуп. Ргәы бзиахахьеит 369-ҩык, жәҩык рыԥсҭазаара иалҵит.АҞӘА, цәыббра 26 - Sputnik. Ԥшьынҩажәи жәаба шықәса зхыҵуаз, акоронавирус ззышьақәыргылаз Гәдоуҭатәи ахәышәтәырҭа апациент лыԥсҭазаара далҵит цәыббра 25 рзы ҳәа аанацҳауеит Ауааԥсыра COVID-19 рацәыхьчаразы оперативтә штаб.
Аԥҳәыс бырг Гәдоуҭатәи ахәышәтәырҭахь дааргеит цәыббра20 рзы, аԥсыԥлагаҩагара лцәыуадаҩны, ҩ-ганкахьалатәи агәаҵәкра лыманы.
"Атерапиа шылзыҟарҵозгьы лҭагылазаашьа еиҳа-еиҳа еицәахон, арыԥҳа-аҳауаҭарсгатә аппаратгьы даҿаркит, аха уигьы лмыхәеит, ахәашаҽны лыԥсҭазаара далҵит. Апациентка агәачымазарақәа лыман, иара убас ашьақәыӷәӷәара ҳараки атеросклерози", - аҳәоит аоперштаб аацҳамҭа.
Аҵыхәтәантәи уахыки-ҽнаки рыла игәаҭаз 216-ҩык ауаа рахьтә акоронавирус рыдбалан 41-ҩык.
Абыржәтәи аамҭазы Гәдоуҭатәи ахәышәтәырҭаы ишьҭоуп 118-ҩык ауааԥсыра, урҭ рахьтә 114-ҩык адиагноз COVID-19 рзышьақәыргылоуп. 14-ҩык апациентцәа рҭагылазаашьа хьанҭоуп, 25-ҩык – бжьаратәуп. Хҩык згәы бзиахаз ылҩаауп.
Акоронавирус иадҳәалоу аҵыхәтәантәи ажәабжьқәа шәрыԥхьар ҟалоит абра>>