Раҧхьатәи амшира амҩаҧгашьа аҧсуа жәлар рытрадициатә культурала
(ирҿыцуп 15:22 01.12.2018)
Иацаҳҵоит аԥсуаа рытрадициатә культурала ахәыҷы иааӡареи ихьчареи ирыдҳәалоу аҵасқәеи аритуалқәеи рыӡбахә аиҭаҳәара. Шәаԥхьарц ишәыдаагалоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы, хҩык ахшара ран Есма Ҭодуаԥҳа лматериал.Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Шықәсык ихыҵаанӡа ахәыҷы еиуеиҧшым амч лашьцақәа иҧырхагамхаразы ихьчаратә қьабзқәа аҭаацәа имҩаҧыргозҭгьы, шықәсык анихыҵ нахыс, уи аамҭа хҵәахак дахысны даҽа аамҭа хҵәахак дықәлоит.
©
Fotolia / Sushytska
Шықәсыкынӡа ҽа дунеик иатәыз аҧшқа уажәшьҭа дуаҩхеит ҳәа ихәаҧшуеит. Раҧхьаӡакәынгьы уи иныҳәаҿа анныркыло абри раҧхьатәи ишықәсхыҵра азоуп, уаанӡа уи аныҳәаҿа ихьӡала иркуамызт. Иазгәаҭатәуп, иара раҧхьатәи амширагьы ахәыҷы даниз амш азы шакәым ианымҩаҧырго, уи адырҩаҽны, ма адырхаҽны ауп (иира амш иахыганы ауп акәымзар, иааскьаганы заа иҟауҵар ҟалаӡом!). Ажәлар рҟны ишырҳәо ала, ас зыҟарҵо аҩысҭаа ирҩашьаразароуп, уи ишықәсҧхьаӡара аныҟоу изымдыруа, ишықәсқәа ирыгимырхаларц азоуп.
Иара ашықәсҧхьаӡара аилагарагьы абри аҵакоуп иамоу. Иаҳҳәап, ажәытә абырг шаҟа ухыҵуеи ҳәа уиазҵаар, "исыздыруам, сааижьҭеи сыҟоуп" ҳәа аҭак уиҭон, мамзаргьы исгәалашәом рҳәон – ашықәс аҧхьаӡара бзиам ҳәа иазгәаҭан ирыман, заҟа иуԥхьаӡо аҟара аҩсҭаа ушықәс иагирхар ҟалоит ҳәа. Иара иахьагьы иҟоуп абыргцәа цас еиларҩашьаны зышықәсҧхьаӡара зҳәо.
Аамҭа хҵәахак ахысра аазырҧшуа қьабзны иҟоу – ахәыҷы шықәсык анихыҵуа имышәхәы (ициз ихцәы) амхра ауп. Шықәсык ихыҵаанӡа ихцәы амхра акәым, ахҳәа алшьны иагьырҳәом, напыла иҧхьарҳәоит ауп.
Иара убас, раҧхьатәи амшира аназгәарҭо ахәыҷы аҧхьаҟатәи иҧеиҧш азын иаҧшуеит. Ҳаамҭазы ари ақьабз ахәмарратә ҟазшьоуп иаҳа иамоу. Убас, ахәыҷы данеизҳалак дзакәхаша алардырразы еиуеиҧшым амаҭәарқәа иаҧхьа иқәырҵоит. Аамҭақәак рзы, иаҳҳәап, аибашьыҩцәа, ашәарыцаҩцәа, ажьицәа (дыҷкәынзар), аӡахҩы, ақәҵаҩы (дыӡӷабзар) рзанааҭқәа ракәын аҭаацәа рхәыҷқәа ирылҵырц ирҭахыз. Убри азы урҭ раҧхьа иқәырҵон абарҭ амаҭәарқәа: ахыци ахәымпали, абџьар хкык, ажьаҳәа, арахәыц, амаркатыл, амацәаз – ҳәарада арҭ хәмаргаҵас иҟаҵаз амаҭәарқәа роуп. Ахәыҷы арҭ амаҭәарқәа иаҧхьа ианықәырҵоз ихымҧадатәны адашьма хты дықәтәазар ҟалаӡомызт, уи ауапцәа дыладыртәон, мамзаргьы џьара шьтәак ацәа (иаҳҳәап, амшә ацәа, абга ацәа). Ахәыҷы раҧхьа ишьҭихуа амаҭәар, убри аҧхьаҟагьы дазгагазаауеит ҳәа иҧхьаӡан. Дара аҭаацәагьы абри иаҧшны, ахәыҷы иаҳа ицааиуа, иқәманшәалахо ҳәа иҧхьаӡаны иалихыз ахырхарҭа (амаҭәар) иаҳа дазыркырц иалагон.
Ҳаамҭазы ари атрадициа ахархәара амоуп ахәыҷырхәмаррак аҳасабала. Ахәыҷы иаҧхьа иқәырҵо амаҭәарқәа иреиуоуп: ашәҟәы – аҟәыӷара, аҩыга – ажәаҳәа азҟазара, амузыка рҳәага – амузыка азҟазаҩ, амашьына — амашьынарныҟәцаҩ, аҧара — амал, ахаа – аҧсҭазаара бзиа, ахҳәа — ахцәыҟаҵаҩ, арахәыц – аӡахҩы адагьы аҧсынҵры ду аанагоит, амацәаз – аҭаацәара аҧҵараҿы дманшәалахоит. Арҭ амаҭәарқәа рсиа акыр иҭбаауп, аҭаацәа дара рхатә знеишьа аҵарҵар ҟалоит. Шамахамзар, абас еиҧш иҟоу роуп акәымзар, иҵоурам аҟазшьақәа аазырҧшуа амаҭәарқәа ахәыҷ иаҧхьа иқәырҵом (аҭаҭын, аҳәызба уҳәа реиҧш иҟоу). Ахәыҷы ашәарах ацәа дузыламыртәаргьы, уеизгьы ак иҵазар бзиоуп, ма уарҳалк дықәтәазар.
Абри анаҩс ахәыҷы имшира иазкны аишәа-чыс дырхиоит. Шықәсык анихыҵуа ауп уи раҧхьатәи абысҭа ҿахрагьы исаан иананырҵо. Абысҭа ахәыҷы шықәсыкынӡагьы агьама ибахьеит ҳәарада, аха уи уажәраанӡа иан лхәы аҟынтәи акәын иамхны ишилҭоз. Абри амш нахыс ауп аҭаацәа дырхыҧхьаӡаланы ибысҭа ҿахра данаҧсахогьы. Раҧхьатәи аҿахра аҧшәма итәы акәзар ианырҵо, аҩбатәи аҿахра зирамш азгәарҭо ахәыҷы итәоуп. Абри нахысгьы ианакәзаалак уи абысҭаҿахра анизанырҵогьы аҵыхәтәан иҭырго аҿахра акәымзароуп – абысҭа ҭаха ахәыҷ иҭара бзиам рҳәоит.
Аҧсуаа убас еиҧш аныҳәаҿа рымоуп "ахәыҷы жәлар зегь Анцәа иныҳәааит" ҳәа. Аҧсуа жәлар Анцәа иныҳәааит ҳәа шырҳәо еиҧш, ахәыҷқәагьы жәларык реиԥш иалыркаауеит, избанзар дара рабиԥароуп уаҵәтәи аԥеиԥш знапы ианыло. Ахәыҷы дшыхәыҷу нахысгьы, дыҷкәынзар, иаб аҧхьаҟа дымҩақәызҵаша аҷыда ҟазшьақәа илаиааӡоит, дыӡӷабзар – ан лхырхарҭа ылылхуеит. Қәрацыҧхьаӡа ахәыҷы ааӡаратә етапқәа дырхысуеит. Аҧсуаа еснагь ааӡара ихадароу ароль азоурыжьуан. Ишырҳәо еиҧш: "ахәыҷы дҽеимхар – ухазы, дыбзиахар – ажәлар рзы"! Ажәлар аӡәы ҳәа ирылагылаша Ауаҩы драаӡоит!
Аӡын агәеисыбжь: асы, ачалт аргылара, ашәарыцара абзиабаҩцәа
(ирҿыцуп 10:22 24.01.2021)
Оҭҳара ақыҭан инхо, ашәарыцара абзиабаҩцәа иреиуоу Раули Аиба аӡын дыззышәарыцои, аԥҟарақәа дышрықәнаҟәои ртәы дазааҭгылоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы Есма Ҭодуаԥҳа.Аԥсны шамахамзар аҵаа ӷәӷәақәа ҟалаӡом, асы леиргьы ҽнак-ҩымш рыла инышьҭыҵуеит, ашьха қыҭақәа рахь еиҳа аҽаннакылоит акәымзар.
Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Акрааҵуан ҳаԥсабара сыла ишәыбны иҳамбеижьҭеи. Иблахкыгахаз аӡын агәеисыбжьгьы аҭҳара-аҭҳараҳәа иуаҳауа иҟалеит. Аӡын ҽа ԥсык ахалеит: ашәарыцаҩ изаԥ дназыԥшит, ахәыҷы асеигәыдҵарахь деихеит, ахәыҷы моу, адугьы асырбылгьа ирапар цәгьа имбеит.
©
Foto / Есма Ҭодуаԥҳа
Оҭҳара ақыҭан илеиз асы
"Ҳхаан ас дуқәа леиуан, аҵаа ҟалон, ҳанхәыҷыз ачалт ҳаргылон, аҵарақәа ҳкуан. Уажә ҳа ҳхәыҷқәа ачалт закәу рыздырӡом, аӷәқәа рыла еидыргыланы, ашашәа аҵданы, алаба хәыҷқәа аҵаргыланы, ардәынақәа ааиуан, аҵарақәа. Уажә амода ҽакала иҟалоу, ахәыҷқәа уи аинтерес рымам. Анкьа асы злеиуаз еиԥш уажәы илеиӡом, сынтәа хәҷык ицәгьақәам. Уажәы асы илеиз ачымазарақәа крыкаҟазар иқәнагоит, ашәыргьы иазеиӷьуп, адгьыл иазеиӷьуп, аҽаҩрақәа ирзеиӷьуп, ахәаҷамаҷақәа ықәнахуеит, иара ауаагьы ирзеиӷьуп", – иҳәоит Оҭҳара инхо Раули Аиба.
©
Foto / Есма Ҭодуаԥҳа
Оҭҳара ақыҭан, Есма лҭаацәараҿы ачалт дыргылеит
Раули Аиба ашәарыцара абзиабаҩцәа дреиуоуп. Иара имоуп ала шәарыцақәагьы. Уажәтәи аамҭазы хара имцакәа, ааигәа-сигәа ишәарыцо иршьуа ардәына, аҳәыҳә, акәатақәа роуп иҳәоит. Аамҭацыԥхьаӡа иара ахатә гьама амоуп ҳәа азгәаиҭоит иара.
©
Foto / Есма Ҭодуаԥҳа
Бармышь ақыҭан акәаҭақәа рзы ишәарыцоит
"Амнахь, Аџьхәа ҳәа иашьҭоуп, уажә сцан игәаҭаны сааит, абнаҳәақәа амоуп. Уахь амшә инаркны, ашәарахқәа рацәаны иамоуп, ашәарацыцәагьы рацәоуп, аха иаргьы ыҟоуп. Уажә сахьыҟаз рышьҭақәа ҳәа акагь сымбаӡеит, нас ҽазнык сцароуп. Нас ҳара ақәыџьмақәа цәгьала аԥхасҭа ҳарҭоит. Сынтәа ԥшь-хык ҳцәырфеит убыс. Уи аԥхасҭа ҟамларц азы уахеҩароуп, игәауҭалоуп. Ашәақь амашәыр ацуп, уахьхысуа, ушхысуа гәауҭароуп, агәыз ҳәа ухысит ҳәа иҟалаӡом, анахьхьигьы аӡә дгылазар гәауҭароуп, ашьацма еиԥхьыттоит, ана абардра ыҟазар ҟалоит, ана аҵлақәа гылоуп, ауаҩы аӡәы дгылазар даҵәахыр ҟалоит, ишәарҭоуп, убри аҟнытә зегьы ишәаны-изаны иҟауҵароуп, уахьхысуа гәауҭароуп", – еиҭеиҳәоит ашәарыцаҩ.
©
Foto / Есма Ҭодуаԥҳа
Оҭҳара илеиз асы
Ааигәа дыҟа, хара дыҟа ашәарыцаҩ аԥҟарақәа дрықәныҟәозароуп уеизгьы. Ирҳәоит аӡын шӡыну имҩасыр, адгьылгьы иазеиӷьхоит, аԥсабара иазеиӷьхоит, аҳауагьы аҽарыцқьоит ҳәа.
Ашықәс ҿыц алагамҭа агәыӷра унаҭоит уи иацааиуа аамҭақәагьы лҵшәа бзиала имҩасып ҳәа.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
- Ахьа рацәаны иҟалар, аҵыс ашәа аҳәашьалагьы, ма аԥсуаа асы анауа злардыруа
-
"Уцара ззымдыруа уаара еигәырӷьааит": ашәарыцара иадҳәалоу ақьабзқәа
"Аӡы цқьа ухыԥшылозар - ажәабжь бзиа иатәуп": аԥхыӡқәа ирыдҳәалоу ажәлар разгәаҭарақәа
Ацәа – ауаҩы зда ԥсыхәа имам, игәабзиареи иԥсҭазаареи иахәҭаку акы акәны иҟоуп. Аԥсуа жәлар рмифологиаҿы ацәа ианцәахәны ирыԥхьаӡон Напкылҵәеи Цәаблаҟи. Ашьыжь агылара зцәыуадаҩу, инамыцхәны ацәара бзиа избо изы иахьа уажәраанӡагьы ирҳәоит "Дцәарҭанхалеит" ма "Цәаблаҟы дылкит" ҳәа.
Сусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik
Ацәа ауаҩы изы иԥсыршьагоуп, убасгьы ацәа иузаанартуеит ҵҩа змаӡам аҵыхәтәанынӡа иҭҵаам аԥхыӡқәа рдунеи.
Схәыҷра ашықәсқәа раан сыцәа арҭынчразы Ҭхьына ақыҭа иалиааз санду Нусиа Шьынқәба-Ашхаруа лҟнытә лассы-лассы исаҳалон абарҭ ажәақәа: "Нанду бара дбыкәыхшааит, барӷьажәҩа Ҳазшаз итәарҭоуп, бармажәҩа - аҩсҭаа. Банышьҭало аԥхыӡ бзиақәа ббаларц, Ҳазшаз дыбхылаԥшларц, барӷьажәҩа ааныжьны бармажәҩа бақәиа, нас аԥхыӡ бзиақәа ббалоит. Аҩсҭаа бымԥан дзааиӡом!" ҳәа.
Аԥхыӡ бзиа убар, жәаҳәарада угәы азнарҳауеит. Аԥхыӡқәа ирызку аилкаарақәа рҿы хшыҩзышьҭра арҭон аӡы, избан акәзар иара аԥсҭазаара, абзиара иасимволуп, аха уи инамадангьы еиуеиԥшым аҭагылазаашьақәа ирҟазшьарбагоуп:
- Ԥхыӡла аӡы ҵқьа ухыԥшылошәа убар – ажәабжь бзиа иатәуп.
- Аӡы цқьа ухиааланы уӡсошәа убар, абзиабара цқьа узааиуеит.
- Аӡы хәашь уаԥхьа илеиуазар – ажәабжь бааԥсы, абз, ацәгьаҳәара иатәуп.
- Аӡы хәашь уҭаҳазшәа убар – аӡәы ацәгьа уалеигалоит, абз уаҟьашьуеит.
- Аӡы, ма аԥсыӡ уҩныҟа инаугошәа ԥхыӡрыла иубар, аҭаацәараҿы алаӷырӡ, аԥсра иазҳәоуп.
Аԥхыӡқәа ирыдҳәалоу агәаанагарақәа, жәлар разгәаҭарақәа еиуеиԥшым амаӡақәа узаадыртуеит, иаагозар:
- Еигәышәума, еихоума, ҳәызбоума иарбанзаалак аихаҷамаҷа уреиԥхыӡуазар, дук хара имгакәа ҭыӡшәак уақәшәоит.
- Аԥхыӡ анубалак, уааҳәны ушьҭалар, иубаз аԥхыӡ ухашҭуеит ҳәа азгәарҭоит аԥсуаа.
- Иԥсхьоу аӡәы ԥхыӡла дуҿасыр бзиоуп, имчра зегьы уара иуиҭоит рҳәоит.
- Акәац еиҿыхны уҩны ишыкнаҳау ԥхыӡла иубар – ашықәсан аԥхасҭа бааԥс уоуеит.
- Аԥхыӡ анубалак, аԥенџьыр ахь уԥшыр, иубаз аԥхыӡ ухашҭуеит рҳәоит.
"Аԥхыӡ бааԥс убар аҵкыс, ушааԥшуа иухугар еиҳа еиӷьуп" аҳәоит жәлар ражәаԥҟақәа руак. Ҳәарада, ауаҩы иибо аԥхыӡқәа еснагь еиԥшым, аԥхыӡ бааԥс убазар, иубаз ацәгьара лабҿаба иҟамларазы урықәныҟәар ауп иҷыдоу азгәаҭарақәа:
- Аԥсуаа рҟны аԥхыӡ бааԥс анырбалак, иҩагыланы рҿы-рнапы рыӡәӡәон "аӡы шцара уцааит, аӡы шцара уцааит" ҳәа хынтә иҳәо.
- Шьыжьы аԥхыӡ бааԥс убазар, шьыбжьаанӡа еиҭауҳәар ҵасым рҳәоит.
- Аԥхыӡ бааԥс збаз еиҭеиҳәарц иҭахызар, заа иҿи инапи иӡәӡәароуп, нас еиҭаиҳәаз аԥхыӡ бааԥс лабҿабахом.
- Аԥхыӡ бааԥс убар, ухчы аарҳәны иухчнуҵароуп.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
- "Аӡы цқьа ԥхыӡ иубар, абзиара иазҳәоуп": аԥхыӡқәеи урҭ реилкаарақәеи
-
Анарцәԥхыӡ, мамзаргьы илабҿабахаз анашана
-
Асымпыли аҽҵыхәеи, мамзаргьы аԥхыӡ агәра шызгаз
Раԥхьатәи аԥсуа пианиноарҳәаҩы
(ирҿыцуп 11:23 24.01.2021)
Раԥхьатәи аԥсуа профессионалтә пианиноарҳәаҩы Хаџьера Аҩӡыԥҳа диит 1917 шықәса ажьырныҳәа 24 рзы. Бадраҟ Аҩӡба, Sputnik.
Ҳафиз Аҩӡба иҩнаҭаҟны еициит ҩыџьа аҭыԥҳацәа – Мерии Хаџьереи. Урҭ рлахьынҵа раԥхьатәиқәаны иалнахит. Мери – раԥхьатәи аԥсуа ԥырҩы лакәхеит, Хаџьера – раԥхьатәи аԥсуа пианиноарҳәаҩы лакәхеит. Амузыкаҭҵааҩы Мери Ҳашԥҳа лажәақәа рыла Меригьы амузыкатә техникум дҭан, аскрипка аҟәшаҿы аҵара лҵон.
"Ҳафиз Аҩӡба иҭаацәа рыхшара апатриотизмра рыларааӡон, аԥсуара рыларааӡон", — лҳәоит Мери Ҳашԥҳа.
Раԥхьатәи аԥсуа композитор Константин Ковачи аԥсуа милаҭтә культура аусзуҩы Кандрат Ӡиӡариеи ареспублика ахы-аҵыхәа иахысны иалрыԥшаауан ашәаҳәара, акәашара рганахьала аҟыбаҩ злаз ахәыҷқәа. Убас иалкааз рыгәҭа дыҟан Хаџьерагьы.
"Усҟан атехникум аҟны рҵаҩцәаны иҟан Москватәи амузыкантцәа, Мариа Ливенцова, аиҳәшьцәа Бубноваа реиԥш иҟақәаз", — ҳәа лгәалалыршәоит ҳашԥҳа.
©
Фото : из архива семьи Авидзба
Аџьынџьтәылатә еибашьраан ахәцәа рҿаԥхьа дықәгылон, аконцертқәа мҩаԥылгон.
1946 шықәса рзы Хаџьера дцоит Львовҟа, дҭалоит Львовтәи аконсерваториа, афортопиано аҟәша. 1951 — 1965 шықәсқәа раан Львовтәи амузыкатә ҵараиурҭа анапхгаҩыс аус луан.
"1965 шықәса инаркны, 1979 шықәса рзы атәанчарахьы дцаанӡа Хаџьера аус луан абри аҵараиурҭаҿы рҵаҩыс. Лара активла далахәын Аԥсны амузыка аҿиар", - лҳәоит Ҳашԥҳа.
Хаџьера ллепертуар иалан: Моцарт, Шуман, Рахманинов, Прокофьев уҳәа еицырдыруаз акомпозиторцәа рырҿиамҭақәа.
Лыԥсҭазаара далҵит 1997 шықәса рзы.