"Хьӡы алаугааит!" - аҷкәын ахаҵара иазкра аҧсуа традициатә ааӡарала
(ирҿыцуп 11:44 20.01.2019)
Аҧсуаа традициала ааӡара ишазыҟаз атәы, ахаҵамусхәи аҧҳәысмусхәи реихшареи, аҷкәын ахаҵара иазкра иамаз аҭыҧи дрылацәажәоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы Есма Ҭодуа.Есма Ҭодуа, Sputnik
Иҟоуп убас еиҧш ажәаҧҟа "аҭаацәа – ахәҷы изы, ахәыҷы – ихазы" ҳәа. Аҭаацәараҿы ахәыҷы данилак нахыс рдунеи зегь аҽаҧсахуеит, ихадароу усны иҟалоит ахәыҷы иааӡареи асоциалтә ҧсҭазаара иалархәреи. Аҧсуаа рҟны азеижәтәи ашәышықәса анҵәамҭанӡа аҭыҧ рыман аҭаацәара дуқәа аб, ма абду еиҳабыс дызхагылаз аҭаацәара иаламлацыз аишьцәеи аиҳәшьцәеи, аҭаацәара иалалахьои џьарак ианеицынхоз. Аҭаацәа рыбжьарагьы анхамҩатә ус аихшараан ахаҵа еиҳабы ахацәа рганахь дыҟан, аҧҳәыс еиҳабы илыҵалкуан аҩнаҭаҿы иҟаз аҧҳәызбацәа.
©
Fotolia / Sushytska
II ашәышықәса инаркны аҭаацәаратә коллективтә нхарахь ииасуа иалагеит аб, абду еиҳабыс дызмаз аҩнаҭақәа еиҿыҵны аҭаацәаратә гәыԥқәа шьақәдыргылеит. Иахьатәи ҳаамҭазы аҭаацәаратә коллектив иаҳагьы иҭшәахеит, макьанагьы имаҷым аб, абду (иаҳа имаҷны) дызхагылоу аҭаацәарақәа, аха рхыҧхьаӡара ишазҳауа убоит еиднагалаз арҧыси аҧҳәызбеи рыла мацара ишьақәгылоу аҩнаҭақәа – рхала рхы еиҳабыс иазныжьны. Ари аҭагылазаашьа, ҳәарада, ахәыҷы иааӡараҿгьы анырра ҟанаҵоит.
Аханатә ахәыҷы даниуаз инаркны, дыҷкәынзар, ахаҵа ус дазкхартә еиҧш, дыӡӷабзар – аҧҳәыс ус ирызку амаҭәарқәа хшара дзауаз лхаҿы ишьҭарҵон. Аетнограф Виачеслав Бигәаа ишазгәаиҭо ала, арымарахьала ишьҭарҵон амыркатыли арахәыци, арыӷьарахь – аиха, аҳәызба, аӡаӡ. "Быӡӷабзар арымарахь, амыркатыли адырди адырдхеи рахь, уҷкәынзар – арыӷьарахь, аихеи, аҳәызбеи, аӡаӡи рахь уца" ҳәа рҳәон. Аҵарауаҩ Сима Дбар ишазгәалҭоз ала, арҭ амаҭәарқәа амч лашьцақәа рҟынтәи ахәыҷы ихьчаразгьы иҟан.
Абасала аҷкәыни аӡӷаби рааӡарагьы еихшан. Ҩба-хҧа шықәса анырхыҵлак инаркны ахәыҷы маҷ-маҷ аҭаацәа рынхамҩатә ус даларгалон. Быжьба-ааба шықәса инаркны аҷкәыни аӡӷаби русқәа хаз-хазы ишьақәгылоит. Аҷкәын изы ихадаран абџьар анапахьы аагара, аҽықәтәара ирҵара. Иаамҭа аиҳарак иаби иабдуи ирыцырхигон. Абду иҟынтәи аҷкәын иоуаз ааӡара аестетикатә хырхарҭа аман. Уи иажәабжьеиҭаҳәарақәа, ифырхаҵаратә ҳәамҭақәа ахәыҷы аҧсуара анормақәа дырзааигәанатәуан, уи аҧҟарақәа иланааӡон. Аҷкәын иааӡара иаҳа азҿлымҳара арҭон, уи иира ишазыҧшу еиҧшҵәҟьа. Абшьҭра назыгӡаша ҵеины ишихәаҧшуа ала, аҷкәын дызлымиааз аҭаацәа "иҵәҩаншьап назыгӡаша димоуит" рҳәоит. Иахьагьы ари ажәа аҵакы шыӷәӷәац инхоит.
Аҷкәын дхаҵахеит ҳәа изырҳәоит абџьар инапахьы ианааигалак нахыс. Иаҳгәалаҳаршәап, автобиографиатә романқәа "Ахаҳә еиҩса" (Баграт Шьынқәба), "Камаҷыҷ" (Дырмит Гәлиа). Урҭ равторцәа рхәыҷра иахцәажәо ирыҩуеит уи иамаз аҵакы атәы. Лаган раҧхьаӡакәны абџьар изыркыз иабду Бежьан иакәын, уи иоуп ахысшьа изырҵазгьы. Дырмит Гәлиа иакәзар, ашкол ахь данцоз, иҭаацәа ишьҭра рзымгәаӷьуа еилацәажәо иахьтәаз агәылак ус иҳәоит: "Уи насыҧми шәыҷкәын аҵара иҵар, усҟан абџьар аныҟәгара азин иоуеит".
Абџьар аҵакы атәы ануҳәо иазгәаумҭар ауам аҧсуаа ирымаз атрадициагьы – аҧҳәысҳәара "ахы акаршәра" ала. Ажәакала абџьар анапахьы аагарала аҷкәын иҿыцу ҧсҭазааратә етапк дықәлон. Уи раҧхьатәи ихысрагьы ныҳәарала еигәырӷьон. "Хьӡы алаугааит!" ҳәа дырныҳәон. Зегь иреиӷьу ҳамҭасгьы иҧхьаӡаз аҷкәын изы ахысга абџьар акәын. Иазгәаҭатәуп, иахьагьы аҧсуа хаҵа изы уи иреиӷьу ҳамҭаны ишыҟоу. Иара ҳәынҭқарратә ҳамҭангьы иалкаау ауаа ирырҭоит.
Уаанӡа ахысра ахыци ахәымпали алоума, тапанчалоума, мамзаргьы аҳәа аҟьашьа соуп зҳәо арҧыс идыруазар ахәҭаны иҟазҭгьы усҟантәи анхашьа-нҵышьа, иара аҧсҭазаара ахаҭа ишықәнаргылоз ала, иахьа ҳәарада уи акыр аиҭакрақәа рнубаалоит.
Аҩыжәра, аашьара, акаҷбеира: ашьцылара бааԥсқәа ирызку згәаҭарақәак
Сусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik
Игәашәҭахьазар, аԥсуаа ҳажәаҳәаҿы инарҭбаан ахархәара раҳҭоит ажәеицааирақәа "уи зегь шьцылароуп", "узышьцылаз узаҟәыҵуам", иара убас иахәҭоу аҭагылазаашьаҿы ахархәара азыруеит ажәаԥҟақәа "Ашьцылара бааԥс идыршо ашаха иаҩызоуп, есымша иацлоит", "Ашьцыларақәа раԥхьа иласуп, ианулаҽ – ихьанҭахоит".
©
Sputnik / Василий Малышев
Аиашаз, ауадаҩрақәа зцу ауаҩытәыҩса иԥсҭазаараҿы изцәырҵырц алшоит ԥыла-ԥгала имоуа дымҩахызҟьарц зылшо ашьцыларақәа, аграқәа.
Грак, шьцыларак зыцрамсыц ауаҩы иԥшаара уадаҩуп, аха зегь реиҳа ихадароу аԥырхага узҭо ашьцылара шҵоурам дырны аҿагылароуп.
Наџьнатә аахыс аԥсҭазаара иацыз шьцылара бааԥсқәоуп уҳәар алшоит: инамыцхәу арыжәтә, аашьара, аҭаҭын ахара, акаҷбеира уҳәа.
Зыхьӡ ҳҳәаз ашьцыларақәа рықәыӡбара, рҵәылхра зныԥшуа аԥсуа жәлар рҿаԥыцтә рҿиамҭақәа уԥымлар залшомызт. Ԥҳьаҟа урҭ ҳрызхьаԥшып.
Аашьацәа ахьынтәааз
Аашьара зегь реиҳа ижәытәу шьцылара бааԥсуп. Аашьароуп егьырҭ иацааиуа ашьцыларақәагьы зырҿио. Аашьаҩ дахьугалакгьы, аус ихы злахигаша дашьҭоуп, иара изы зны мышныҳәоуп, зны мышӷьарсуп. Арахь аҽхәарагьы илоуп, цқьа изыҟамҵо, иҟаимҵарц ииҭаху акы иахароушәа уирбоит, даҽазных даҽа ҿыҵгак иԥшаауеит. Аашьара иазку ажәаԥҟақәас иалукаарц алшоит: "Аашьаҩ иныҳәақәа рацәоуп", "Аашьареи ахәышҭаареи еишьцәоуп", "Аашьаҩ иҿырҳасрала дудыруеит", "Аашьаҩ ақалмышь аниба - дадтәалт, ачашә аниба - дадиалт", "Аашьаҩ нхан дымҵызар иҭахуп, крыфан – ддаузар", "Аашьаҩ иҿаҵа зегьы иреиҳауп".
©
Sputnik / Виталий Аньков
Иҟоуп аԥсуа жәлар рҳәамҭа цҳафырк ари ашьцылара бааԥс ҟалашьас иаиуз ҳзеиҭазҳәо. Ҳазааҭгылап уи:
Иҟан хҩык аишьцәа. Даара иаашьон, иахьтәоугьы изгыломызт. Иагьарааны иубаргьы аҳа ашьапы иҵаианы ицәан.
Ус ишыҟаз, ҽнак зны руаӡәк дахьышьҭаз ииулак илақәа аахитын аҳа дҩаҵаԥшит:
– Шьири, цәгьала иҳа бзиазаап! – иҳәеит.
– Шьири, иааганы иҳамандаз! – иҳәеит аҩбатәи.
– Ҳаи, аҳәара злашәылшозеи! – иҳәахт ахԥатәи.
Ус ишааиуаз, аашьара икны иагоз аишьцәа рыҩны амца акит. Ҩыџьа уа илалаблы ицеит. Аӡәы даанхеит. Убри ихылҵыз роуп иахьатәи аашьацәа зегьы рҳәоит.
Арыжәтә шыҟалаз
Ажь ааӡареи аҩыҟаҵареи аԥсуа иԥсҭазаара иахәҭакуижьҭеи акрааҵуеит. Уимоу, ачеиџьыка иузаҟәыҭхом арыжәтә. Аныҳәарақәа, ачара, аԥсра-абзара ухаҿы иузаагом зегьы ирыцку арыжәтә ада.
Аԥсуаа ҳкультуратә ҭынха иагәылҷчаауа Нарҭаа ирызку аепос уаназхьаԥшуа, аҳәамҭақәа рҟнытә еилыхха иубоит Нарҭаа даара аӡахәа иахӡыӡаауа ишырааӡоз, рбаҳча шырацәаз, аҩгьы меигӡарахда ишҭарҭәоз. Нарҭаа рахьтә аҩыҟаҵара дазҟазан Нарҭ Хнышь. Ҩымаҭәас Нарҭаа иныҟәыргоз ҳаԥшьан. Нарҭаа рҳаԥшьақәа рацәан, аҩгьы рҭабзиахон. Урҭ аҳаԥшьақәа ирыман рхатәы хьыӡқәа: Ҩаӡамакьаҭ, Аҩаӡакьаҭ, Агӡакьаҭ, Хьамхәа уҳәа убас егьырҭгьы. Арҭ аҳаԥшьақәа зегьы иреиҳан Ҩаӡамакьаҭ. Иара Нарҭаа рӡаагага ԥҳалқәа фышә акуан. Ҩаӡамакьаҭ инахагыланы иқәыз ииҳәаз наигӡар акәын.
Аха ишааиуаз акәымкәа, аишьцәа утәы-стәы нарыбжьалан, аҳаԥшьа рзеимакырахеит. Аимак-аиҿак згәы кыднахыз Нарҭ Сасрыҟәа "ҳаимак зхароу уара уоуп, уҟамзар, еимактәы ҳауамызт" иҳәан, Ҩаӡамакьаҭ анышә иҩыҵхны ианиршә, ашьхақәа ирхыууаан Аԥсны агәаны икаҳаит. Ҩаӡамакьат ахьынкаҳаз иԥыххаа ицеит. Аҳаԥшьа агәаӷьқәа ҭан. Аҳаԥшьа анԥҽы, ажьгәаӷьқәа бӷьыжәаан, Аԥсны иахьабалак иқәԥсеит. Агәаӷьқәа ахькаԥсаз аӡахәа рхылҵт. Урҭ ирҿалаз ажь Нарҭ рыжь ҳәа иашьҭалт, аха нас, Нарҭаа репос аҿы ишаҳәо ала, уи ажәла ыӡт, ианыӡааит.
©
Sputnik / Томас Тхайцук
Аԥсуа изы аҩы ус баша ақьафҟаҵара иатәымызт, уи, жәаҳәарада, иҷыдоу культуран. Аԥсуаа реилкаараҿы "арыжәтә ужәыроуп, иара уамжәроуп". Арыжәтә мыцхәы зҽадызцалоз ауаҩы еснагь пату иқәмызт. Арыжәтә аҟазшьа аазырԥшуа ажәаԥҟақәоуп: "Арыжәтә ахьыҩналаз амаӡа дәылҵуеит", "Арыжәтә гра хтыгоуп", "Арыжәтә амаӡа азыҵәахуам", "Арыжәтә мыцхәы зжәыз иажәа нҵәара ақәым", "Арыжәтә мыцхәы зжәыз ибз мыцхәы аҳәоит", "Арыжәтә ркәашагоуп, амцхә – блаҟьагоуп".
Акаҷбеира иахҟьаз
Ауаҩы илоу аҟазшьақәа зегьы реиҳа иҿаасҭоуп акаҷбеира. Акаҷбеира зцәа иалалаз, кажьшьа имаӡам – шьцылара бааԥсык иаҩызоуп. "Акаҷбеи агәыр ахьалеиҵо аиха алихуеит", "Акаҷбеи игәыла ичарагь дахыбаауеит", "Акаҷбеи ухы аҟара урбаны, ула аҟара уиҭоит", "Акаҷбеира ауаҩы иԥсы арцәгьоит" - акаҷбеи адунеи зегьы иара ихифауашәа, дзырҭәыша шыҟамло ауп иҳарҳәогьы арҭ ажәаԥҟақәа.
Акаҷбеира иахҟьаз ахҭыс аанарԥшуеит Очамчыра араион, Гәыԥ ақыҭан, Аџьамҽыӷра аҳаблан иҟоу аӡиа Папанҵҟәыр иахҳәаау алегенда. Папанҵҟәыр ҳәа изышьҭоу аӡиа ахьыҟоу ажәытәан нхарҭа ҭыԥны иҟан. Уа амал рацәаны измаз апап ԥсыцәгьак иҭаацәеи иареи нхон.
©
Фото : Aarón Blanco Tejedor
Ҽнак амхырашәаразы ауааҳә иун, ицхыраацәа рацәаҩны еизигеит. Ашьыбжьон акрырҿаҵара аамҭа анааи, аҳәа ырҟааны ала рзишьит.
Ауааҳәцәа апап имаҳәгьы дрылазаарын (вариантқәак рҟны иуԥылоит иԥҳа бзиа илбоз, мамзаргьы дҳәаны дзызтәаз арԥыс дрылан ҳәа). Шьыбжьон аишәа инадтәаланы акрыфара рнапы надыркуан еиԥш, апап иӡӷаб ачамгәыр ианҵаны ашәаҳәара далагеит "аҳәа ырҟааны, ала зшьыз" ҳәа. Ари змааназ еилызкааз амаҳәи ауааҳәцәеи аишәа иахыҵны идәықәлеит. Ауааҳәцәа ашҭагь инҭыҵит, адгьыл ааимыҩрын, апап инхарҭа, иҩны, иашҭа-игәара зегьы ҩҭабга ицеит.
Апап иԥҳа лхаҵа дишьҭалан, дыҩны ддәықәлазаап сихьӡоит ҳәа, данихьӡа аамҭазы лхаҵеи лареи рыбжьара адгьыл еиҩԥан, ларгьы дагеит, иара дынхеит. Аха иҟоуп амаҳә иԥҳәысгьы далигеит ҳәа ҳазҳәо алегенда авариантқәа.
Абас акаҷбеира иахҟьаны апап дшынҭаацәаныз, инхарҭагьы иаргьы нҭабга ицеит.
Арҭ аҳәамҭақәа шаҳаҭра руеит ауаҩытәыҩса адунеи дықәнаҵы цәаҩас илоу ашьцылара бааԥсқәа иԥсҭазаара ԥырхага арҭар шрылшо, урҭ аҽрыдцалара мап шацәктәу, риааира шаҭаху.
Аҟазара анԥсҭазаароу: аԥхьарцеи аԥхьарцарҳәаҩцәа дуқәеи ирызкны
Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Аԥхьарца
Аԥхьарца – аԥсуа жәлар рмузыкатә инструмент, "аԥхьа цара" ҳәа еиҭарго. Ақәыларақәа, аибашьрақәа раан аԥхьарцарҳәаҩы раԥхьа дгылан еснагь, уи аԥхьарца арҳәо, афырхацәа ргәы шьҭыхуа, афырхаҵара ргәы азыҳәо иҟаиҵон. Аԥхьарца азырҳәоз дышнеиуаз ахы иқәшәар, ишьҭахь иааиуаз аԥхьарца аанкыланы инаигӡон.
Аԥхьарца ахаҭа аӡахәа, алаҳаҵла, ал, ма ашәч иалхны иҟарҵоит, арахәыцқәа ракәзар – аҽы аҵыхәа иалырхуеит, ахыц иаҿыршьуа алаба итыруа аҵла ахкқәа – араса, ашымҳа, амжәа ирылырхуеит. Иара азырҳәо ахацәа роуп.
Кәыҷа Лакрба игәалашәарақәа рҿы иҩуеит абас:
"Сара изласгәалашәо ала, Жана Ачба имаз аԥхьарца алаҳатәы мҿы иалхын. Иара амгәа-шьынка ԥшран иамаз, аҭбаара еимааҵак иаҟаран, аура ҩ-ԥсыӡак ыҟан, ахҩа аӷәыцәмаҟьа иалхын. Ахҩа агәҭаны бҩатә ҟәрышьк ицауа аҟара икылҵәан, убри акылҵәарсҭа наҟ-ааҟ аганқәа рҿы амзаҿа еиԥш иҭасаны иҟаҵан, ахәҵәы аура амгәа аҵкьыс еиҵан, алымҳарҭа гьежьын, алымҳацәқәа хԥа аман, ахәыцқәа хԥа аҿан, хыџьара иҿаҟәан".
Аԥхьарцақәа аки-аки рыԥшрақәа еиԥшым. Урҭ шоит амҵәышә аԥшра змоу, аҳа аԥшра змоу, ашьынка ԥшра змоу ҳәа. Ҽыла иныҟәоз аԥхьарца акәадыр амаха иадҿарҳәалон, ианырҭахыз, иамырхуан.
Ахәыҷы данилак, дхаҵарԥысзар, раԥхьатәи инапхыцқәа ихырыссоз аԥхьарца иҭарыԥсон уи арҳәара разҟыс ироурц азы.
Аԥхьарцарҳәаҩцәа
Шамахамзар қыҭацыԥхьаӡа аԥхьарцарҳәаҩцәа нагақәа ыҟан. Урҭ аизарақәа, аныҳәақәа ахьыҟаз ааԥхьара рырҭон. Аԥхьарцарҳәаҩцәа дуқәа ҳәа ззырҳәоз иреиуан Жана Ачба, Шаҷ Чыкәбар, Мақьҭаҭ Агрба, Ҟасҭеи Арсҭаа уҳәа. Иазгәаҭатәуп дара аиҳараҩык амузыка азаанаҭла зыҟаҵара ҷыдак змаз шракәмыз, ԥсабарала аҟыбаҩ злаз ракәын. Дара аԥхьарцарҳәаҩцәа дуқәагьы лассы-лассы еигәныҩлон, рҟазара еимырдон.
Ашәа ианҵаны зыӡбахә рҳәоз аԥсҭазаараҟынтәи иааган: дарбанзаалак ауаҩы иуаҩышьа, ихаҵашьа, исахьа, иҟазшьа аадырԥшуан. Џьоукы афырхаҵаратә ашәақәа рзыркуазар, даҽа џьоукы рыгьангьашра ҿаԥҽуа ахьӡыртәрақәа рзыркуан, алаф ашәақәа рҳәон.
Еиҭарҳәоит Жана Ачбеи Шаҷ Чыкәбари априц Олденбургтәи иаҳҭынрахьы ааԥхьара риҭахьан, усҟан дара рыԥхьарцарҳәара азыӡырҩразы инеиз аҭыԥ роуамызт. Жәлар рмузыкатә инструмент ианҵаны ирҳәон Нарҭаа рашәақәа, афырхаҵаратә ашәақәа, аҭоурыхтә ашәақәа, Азар, Ахәрашәа, Ажәеиԥшьаа рашәа уҳәа.
Иахьа аԥхьарца ахархәара амоуп жәлар рашәаҳәаратә инструменталтә ансамбльқәа рҿы. Иара убас имҩаԥыргоит "Аԥхьарца" ҳәа хьӡыс измоу афестиваль.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
-
Аҩымаа, ахымаа, аԥхьарца: аԥсуа жәлар ринструментқәа рыбжьы агашьа
-
Хәаԥтәи ахәыҷқәа аԥсуа музыкатә инструментқәа рҟны ихәмаруеит
-
Џьыкырԥҳа: аԥхьарца абжьы ахаареи аԥшӡареи сгәы иақәшәоит
Гәымԥҳа: COVID-19 адунеи зегьы иалаҵәеит, иҳамчу - хәыҷык акрычҳара аарԥшроуп
(ирҿыцуп 18:52 03.08.2020)
Амилаҭтә туристтә еилахәра аусзуҩ, аекскурсиа амҩаԥгаҩ Алиса Гәымԥҳа арадио Sputnik аефир аҟны еиҭалҳәеит апандемиа аамҭазы русураҟны изықәныҟәо аԥҟарақәа ртәы.Гәымԥҳа: COVID-19 адунеи зегьы иалаҵәеит, иҳамчу-хәыҷык акрычҳара аарԥшроуп
"Атуризм азы аминистрра аҟынтәи аԥҟарақәа ҳзаарышьҭит ф-пунктк рыла ишьақәгылоуп. Уаҟа иаҳәоит асабрадақәа, анапҭарԥақәа ныҟәаҳгар шакәу, насгьы ацқьара аԥҟарақәа ишрыцклаԥштәу, аекскурсиа амҩаԥгаҩ COVID-19 асимптомқәа аԥсшьаҩы иныибаалар амедицинатә усҳәарҭахь днаигар шаҭаху, аҭакԥхықәра ду ааирԥшыр шакәу. Сгәаанагарала, урҭ аԥҟарақәа рҿы иаҳзынамыгӡо ҳәа акгьы анӡам. Ачымазара ҿкы адунеи зегьы иалаҵәаз ауп, иҳамчу –хәыҷык акрычҳара аарԥшроуп", - лҳәеит Гәымԥҳа.
Иаҳа инеиҵыху анҵамҭа шәаҳар шәылшоит арадио Sputnik Аԥсны аефир аҟны.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
- Агәыԥ маҷқәа рзы: Афонҿыцтәи аҳаԥы аԥсшьаҩцәа ирзаадыртит
-
Ҳара ҳауп зегь раԥхьа ҳаԥсабара ссир збаша: аҩнуҵҟатәи атуризми Ҳабҩи ирызкны