"Хьӡы алаугааит!" - аҷкәын ахаҵара иазкра аҧсуа традициатә ааӡарала
(ирҿыцуп 11:44 20.01.2019)
Аҧсуаа традициала ааӡара ишазыҟаз атәы, ахаҵамусхәи аҧҳәысмусхәи реихшареи, аҷкәын ахаҵара иазкра иамаз аҭыҧи дрылацәажәоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы Есма Ҭодуа.Есма Ҭодуа, Sputnik
Иҟоуп убас еиҧш ажәаҧҟа "аҭаацәа – ахәҷы изы, ахәыҷы – ихазы" ҳәа. Аҭаацәараҿы ахәыҷы данилак нахыс рдунеи зегь аҽаҧсахуеит, ихадароу усны иҟалоит ахәыҷы иааӡареи асоциалтә ҧсҭазаара иалархәреи. Аҧсуаа рҟны азеижәтәи ашәышықәса анҵәамҭанӡа аҭыҧ рыман аҭаацәара дуқәа аб, ма абду еиҳабыс дызхагылаз аҭаацәара иаламлацыз аишьцәеи аиҳәшьцәеи, аҭаацәара иалалахьои џьарак ианеицынхоз. Аҭаацәа рыбжьарагьы анхамҩатә ус аихшараан ахаҵа еиҳабы ахацәа рганахь дыҟан, аҧҳәыс еиҳабы илыҵалкуан аҩнаҭаҿы иҟаз аҧҳәызбацәа.
©
Fotolia / Sushytska
II ашәышықәса инаркны аҭаацәаратә коллективтә нхарахь ииасуа иалагеит аб, абду еиҳабыс дызмаз аҩнаҭақәа еиҿыҵны аҭаацәаратә гәыԥқәа шьақәдыргылеит. Иахьатәи ҳаамҭазы аҭаацәаратә коллектив иаҳагьы иҭшәахеит, макьанагьы имаҷым аб, абду (иаҳа имаҷны) дызхагылоу аҭаацәарақәа, аха рхыҧхьаӡара ишазҳауа убоит еиднагалаз арҧыси аҧҳәызбеи рыла мацара ишьақәгылоу аҩнаҭақәа – рхала рхы еиҳабыс иазныжьны. Ари аҭагылазаашьа, ҳәарада, ахәыҷы иааӡараҿгьы анырра ҟанаҵоит.
Аханатә ахәыҷы даниуаз инаркны, дыҷкәынзар, ахаҵа ус дазкхартә еиҧш, дыӡӷабзар – аҧҳәыс ус ирызку амаҭәарқәа хшара дзауаз лхаҿы ишьҭарҵон. Аетнограф Виачеслав Бигәаа ишазгәаиҭо ала, арымарахьала ишьҭарҵон амыркатыли арахәыци, арыӷьарахь – аиха, аҳәызба, аӡаӡ. "Быӡӷабзар арымарахь, амыркатыли адырди адырдхеи рахь, уҷкәынзар – арыӷьарахь, аихеи, аҳәызбеи, аӡаӡи рахь уца" ҳәа рҳәон. Аҵарауаҩ Сима Дбар ишазгәалҭоз ала, арҭ амаҭәарқәа амч лашьцақәа рҟынтәи ахәыҷы ихьчаразгьы иҟан.
Абасала аҷкәыни аӡӷаби рааӡарагьы еихшан. Ҩба-хҧа шықәса анырхыҵлак инаркны ахәыҷы маҷ-маҷ аҭаацәа рынхамҩатә ус даларгалон. Быжьба-ааба шықәса инаркны аҷкәыни аӡӷаби русқәа хаз-хазы ишьақәгылоит. Аҷкәын изы ихадаран абџьар анапахьы аагара, аҽықәтәара ирҵара. Иаамҭа аиҳарак иаби иабдуи ирыцырхигон. Абду иҟынтәи аҷкәын иоуаз ааӡара аестетикатә хырхарҭа аман. Уи иажәабжьеиҭаҳәарақәа, ифырхаҵаратә ҳәамҭақәа ахәыҷы аҧсуара анормақәа дырзааигәанатәуан, уи аҧҟарақәа иланааӡон. Аҷкәын иааӡара иаҳа азҿлымҳара арҭон, уи иира ишазыҧшу еиҧшҵәҟьа. Абшьҭра назыгӡаша ҵеины ишихәаҧшуа ала, аҷкәын дызлымиааз аҭаацәа "иҵәҩаншьап назыгӡаша димоуит" рҳәоит. Иахьагьы ари ажәа аҵакы шыӷәӷәац инхоит.
Аҷкәын дхаҵахеит ҳәа изырҳәоит абџьар инапахьы ианааигалак нахыс. Иаҳгәалаҳаршәап, автобиографиатә романқәа "Ахаҳә еиҩса" (Баграт Шьынқәба), "Камаҷыҷ" (Дырмит Гәлиа). Урҭ равторцәа рхәыҷра иахцәажәо ирыҩуеит уи иамаз аҵакы атәы. Лаган раҧхьаӡакәны абџьар изыркыз иабду Бежьан иакәын, уи иоуп ахысшьа изырҵазгьы. Дырмит Гәлиа иакәзар, ашкол ахь данцоз, иҭаацәа ишьҭра рзымгәаӷьуа еилацәажәо иахьтәаз агәылак ус иҳәоит: "Уи насыҧми шәыҷкәын аҵара иҵар, усҟан абџьар аныҟәгара азин иоуеит".
Абџьар аҵакы атәы ануҳәо иазгәаумҭар ауам аҧсуаа ирымаз атрадициагьы – аҧҳәысҳәара "ахы акаршәра" ала. Ажәакала абџьар анапахьы аагарала аҷкәын иҿыцу ҧсҭазааратә етапк дықәлон. Уи раҧхьатәи ихысрагьы ныҳәарала еигәырӷьон. "Хьӡы алаугааит!" ҳәа дырныҳәон. Зегь иреиӷьу ҳамҭасгьы иҧхьаӡаз аҷкәын изы ахысга абџьар акәын. Иазгәаҭатәуп, иахьагьы аҧсуа хаҵа изы уи иреиӷьу ҳамҭаны ишыҟоу. Иара ҳәынҭқарратә ҳамҭангьы иалкаау ауаа ирырҭоит.
Уаанӡа ахысра ахыци ахәымпали алоума, тапанчалоума, мамзаргьы аҳәа аҟьашьа соуп зҳәо арҧыс идыруазар ахәҭаны иҟазҭгьы усҟантәи анхашьа-нҵышьа, иара аҧсҭазаара ахаҭа ишықәнаргылоз ала, иахьа ҳәарада уи акыр аиҭакрақәа рнубаалоит.
Аиҵыбра ныҟәымгакәа, аиҳабра узныҟәгаӡом: аҭаацәара иахҳәаау жәлар разгәаҭарақәак
Сусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik
Аҭаацәара зегьы ишырхыҵхырҭоу дырны, аҭаацәараԥҵара, аҭаацәара алахәылацәа реизыҟазаашьа, реихӡыӡаашьа, ргәеизыбылра, рҳәатәеиқәшәара аԥсуаа лымкаала хшыҩзышьҭра арҭон. Аҭаацәараҿы апатуеиқәҵара, аҭынчра ыҟазарц азы акырӡа аҵанакуеит иҟәыӷоу абырг иажәа.
Аԥсуа ҭаацәарақәа рҿы, уимоу, иааидкылан аԥсуараҿы ахаҵа-аԥҳәыс ҳәа неилых ҟамҵакәа аиҳабы пату иқәуп. Аиҳабацәа рыԥсҭазаараҟны ирбаз-ираҳаз, идырҳаз рыԥсҭазааратә ԥышәа еснагь аиҵабацәа рзы имҩақәҵаган. "Аиҵыбра ныҟәымгакәа, аиҳабра узныҟәгаӡом" ҳәа рыԥхьаӡон аԥсуаа. Зегьы дырны уаҩы дзиӡом, уи икәша-мыкәша иибо, дзынҟьаз-дзынԥаз иабзоураны иҟаиҵароуп ихатәы лкаақәа, ирҳароуп ихатә ԥышәа. Зыҽны ииз мышкы зны изалшом ажәра ишәхымс иааламгылар. Ус ишоуп аԥсҭазаара.
Абырг, аиҳабы пату рықәҵара иазку еиқәаҳаԥхьаӡаз ахшыҩзышьҭрақәа ҳәаақәаҳҵар алшоит абас еиԥш иҟоу ажәаԥҟақәа рыла: "Аиҳабы дызмам Анцәа димам", "Аиҳаб бзиа дыԥраҳәа разуп", "Аиҳабы бзиа дԥызоуп", "Аиҳабы дышәшьыроуп", "Аиҳабы дахьыҟам аиҵбы бзабаа ибом", "Аиҳабы пату иқәуҵар, Анцәагьы пату уқәиҵоит".
Жәлар рҟәыӷара зныԥшуа афольклортә жанрқәа иреиуоу ажәлар разгәаҭарақәа рҿгьы ицәырымҵырц залшомызт абырг, аҭаацәара урҭ рыхӡыӡаара атәы зҳәо ахшыҩзышьҭрақәа.
Жәлар разгәаҭарақәа рҿы иаагоу аиҳабацәеи, аҭаацәареи, уи алахәылацәеи ирыдҳәалоу агәрагарақәа, жәаҳәарада, еиуеиԥшым, иаагозар, абаҳчаҿы абиаҵла еиҭазҳаша зықәра акыр зфахьоу абырг иоуп, ақәыԥш еиҭеиҳар ҵасым, избан акәзар, ашьаҭа ашәпара еиҭазҳаз ихәда иаҟарахар, дашәиуеит рҳәоит. Иара убас, аҭаацәара аиҳабацәеи алахәылацәеи ирызкны ирҳәо азгәаҭарақәа иреиуоуп:
- Акәасҭхала амца уасуа уалагар, аҭаацәа иреиҳабу ихы ихьуа далагоит.
- Абысҭа нанҵаны ачуан амҳабысҭа нҭаршәны иаанужьыр, ҵасым, "аҭаацәа реиҳабы ииҳәо дақәымшәо дҟалоит".
- Архнышьна гьалозар, аҭаацәа реиҳабы ихы ихьуа далагоит, мамзаргьы аҭаацәа аԥхьаӡоит, иреиҵбу дашәиуеит рҳәоит.
- Амца иахакнаҳау архнышьна абжьы гар бзиоуп, аҭаацәа реизҳара иатәуп.
- Аҭаацәа иреиҳабу даныԥсуа аҩны аҭӡамцқәа рыбжьы "аҿҿаҳәа" игоит рҳәоит.
- Асаан каҳан иԥҽызшәа абжьы уаҳар, аҩнаҭаҿы ԥҳәыск дыԥсуеит рҳәоит.
- Ахаҵа илахь дафар ма аԥҳәыс лыӡӷы дафар, иахьырцарҭоу ԥсрак раҳауеит.
- Аҩны иаҭааз асас асапын ҳамҭас иуҭар ҵасым, изҭиуа изыҳәа алаӷырӡ иатәуп рҳәоит.
- Аӡы амца иахьахакнаҳау агәара-гәараҳәа аҭаацәа ирылашыр ҵасым рҳәоит.
- Агәыр аҭӡы иалоуҵар, аҭаацәараҿы аҭыӡшәа роуеит рҳәоит.
- Ажәҵыс ахьымнеиз аҩны ашықәсан аӡә дыԥсуеит.
- Аԥсуа иҩны амаҭ неир, аӡә дыԥсуеит рҳәоит.
- Амаркатыл аҭаацәа акрахьырфо аишәа иқәуҵар, аҭаацәа аҭыӡшәа роуеит рҳәоит.
- Амца аҟынтәи амцабз ыҵыҟьҟьозар, аҭаацәа рҿы ҭыӡшәак ҟалоит.
- Аҭаацәара алахәыла, мамзаргьы асас аҩны ддәылҵны данцалак ашьҭахь аҩны аԥссара ҵасым, "арахь ухьамԥшааит" аанагоит рҳәоит.
- Ала ашҭаҿы ианууа ацәгьара иазкуп. Ацәгьара ҟамларцы ашәхымс аҟны аҳәызба адәныҟа ахы рханы ишьҭоуҵар, иԥнаҟоит.
- Аҩны азааигәа аԥсаҵла еиҭауҳар бзиам, аҭаацәа зыҿиом "знык уҩны ахыбра сзахысыр, нас уқьаԥҭастәуеит" аҳәоит.
Абас иҟоуп аҭаацәара аиҳабацәеи алахәылацәеи ирызкны ирҳәо ажәлар ирылаҵәаны иҟоу азгәаҭарақәак. Ажәлар разгәаҭарақәа реиԥш иҟоу атема аинтерес ду ахьаҵоу азы ԥхьаҟагьы еиуеиԥшым атемақәа ирықәшәо, илыԥшааху жәлар разгәаҭарақәа шәыдаагалоит.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
-
"Данеицәкьысуа изҳауеит": ан, ахшара, ахшараиура ирыдҳәалоу аԥсуа жәлар разгәаҭарақәак
-
"Сыеҵәахә кыдуп": аеҵәақәа ирыдҳәалоу аԥсуа жәлар разгәаҭарақәа
-
Хьарала умаџьанамхарц, абарақьаҭра мцарц: арахәааӡара иадҳәалоу ажәлар разгәаҭарақәак
"Аӡы цқьа ԥхыӡ иубар, абзиара иазҳәоуп": аԥхыӡқәеи урҭ реилкаарақәеи
(ирҿыцуп 20:21 13.09.2020)
Азҿлымҳара зцу афольклортә жанр аԥхыӡқәа реилкаареи ацәара анцәахәқәеи дырзааҭгылоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩ Есма Ҭодуаԥҳа.Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Аԥхыӡқәа даара азҿлымҳара зцу фольклортә жанруп, дара аԥсуаа ҳҟны макьанагьы иҭҵаамкәа иаанхоит. Раԥхьатәи анҵамҭақәа аԥхыӡқәеи урҭ реилкаарақәеи ртәы ҟаиҵеит Дырмит Гәлиа. Урҭ уԥылоит иара иҩымҭақәа реизгақәа рҿы. Аԥхыӡқәа рҟны иаарԥшуп аԥси нарцәытәи адунеи ирыдҳәалоу ажәлар разхаҵарақәа.
Аԥхыӡ аамҭалатәи аԥсра аанарԥшуа иҟоуп. Уи ус шакәу арҵабыргуеит абызшәа иалоу ажәақәа, ажәаԥҟақәа. Иаҳҳәап: "Ицәоу – аԥсы диҩызоуп", мамзаргьы: "Аԥсы дызгәыблымыз дыцәазшәа дибон" уҳәа реиԥш иҟақәоу.
Аԥсуа мифологиаҟны иҟоуп иара убас ауаҩы ацәа далазхало, ԥхыӡла дзыргәаҟуа аперсонаж Цәаблаҟ ҳәа хьӡыс измоу. Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа уи Напкылҵәа ҳәа лзырҳәоит. Иахьагьы ирҳәоит ауаҩы ацәа акыраамҭа даналахалак "Цәаблаҟ улкыма!" ҳәа.
Аԥсуаа разгәаҭарақәа рыла иҽеим ацәара абарҵаҿы, аџь-ҵла амҵан, иара убас аилашәшәымҭаз уцәар бзиам рҳәоит. Ибзиаӡам ацәара амзартә ныҳәарақәа анымҩаԥысуа аамҭазынгьы, аиҳаракгьы аишәаргыларақәа раан, усҟан аԥшқа дыцәазаргьы хымԥада даадырԥшуеит, аритуал нагӡаны иалгаанӡагьы ддырцәом. Амцәара иадҳәалоу аритуал аарԥшуп аԥсра иадҳәалоу ақьабзқәа рҟынгьы – уи аҷаԥшьара ауп. Абасала "ацәара–амыцәара" иаадырԥшуеит еиҿагылоу ҩ-дунеик: "аԥсреи–абзареи", "нарцәи–аарцәи", "зыԥсы ҭоуи–зыԥсы ҭами".
Иҟоуп амиф-ҵабыргқәа ауаҩы дцәалаханы, хаха-хымш дмааԥшӡакәа, нарцәы дцан дшааз еиҭазҳәо. Ус еиԥш иҟоу аԥхыӡқәа раан, ауаҩы нарцәы иуацәа, ма иидыруа шьоукы ибоит, нарцәытәи аԥсҭазаара далаԥшуеит, џьанаҭи џьаҳаными иҟоу ауаа ишрызныҟәо ибоит. Абас ауаҩы ԥхыӡла нарцәы ицан иааз акраамҭа дыԥсӡом рҳәоит.
Иҟоуп илабҿабоу аԥхыӡқәагьы. Илабҿабоу аԥхыӡқәа ҳәа рзырҳәоит ауаҩы ԥхыӡла иибаз лабҿаба ианыҟалогьы. Иаҳҳәап, ԥхыӡла аԥсы ауаҩы игәиҽаниҵар ауеит, мамзаргьы игу-ибзоу алаиирдырыр.
Убас, Ешыра, 2010 шықәсазы ианысҵаз аԥхыӡ аҿы ажәабжьҳәаҩ Хьмур Еныкь исалҳәон, лара иԥсхьаз лан ԥхыӡ дшылбоз "аишәаҟны ишьаз аҵәца зықәбыргылеи" ҳәа, дааԥшны иангәалҭа, ус иагьыҟаҵәҟьан, ашьҭахь илыԥсахит.
Аԥхыӡ ала ауаҩы еиуеиԥшым адыргақәа иоуеит дзықәшәараны иҟоу аазырԥшуа. Араҟа иааҳгоит ҿырԥштәқәак аԥсуаа урҭ реилкаарақәа шаадырԥшуа:
- Ԥхыӡла аҳәса рацәаҩны иубар – амш цәгьа иазҳәоуп
- Амаҭ ушьуа ԥхыӡла иубар, уаӷа уиааиуеит.
- Ахәаҷамаҷақәа ԥхыӡла иубар, аиакәым уақәшәоит, ма учмазаҩхоит.
- Ԥхыӡла ахысбжьы уаҳар, ажәабжь ҿыц иамааноуп.
- Ԥхыӡла акакан уфо иубар, аимҳәа иазкуп.
- Ԥхыӡла ашаха убар, амҩа уоураны иҟоуп.
- Аҽы уақәтәаны уҩуа иубар, хьӡык угоит, мамзаргьы аԥшасра иазҳәоуп.
- Аӡы цқьа, ма аӡиас ԥхыӡ иубар, абзиара иазҳәоуп.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
-
Анарцәԥхыӡ, мамзаргьы илабҿабахаз анашана
-
Аибашьра шалагоз злардыруаз адыргақәеи ан лықәреи
- "Анасыԥ ахь ҳамҩа нагоуп": аҭаацәара алалара иадҳәалоу жәлар разгәаҭарақәа
-
Ашәба: аԥсуаа рхатә ԥшрақәа рыман
Шьалашьаа: афинанстә шәарҭадаратә хчы ҟалом ахаан ашәахтәқәа ахьырымшәо аҳәынҭқарраҟны
Шьалашьаа: афинанстә шәарҭадаратә хчы ахаан иҟалом ашәахтәқәа ахьырымшәо аҳәынҭқарраҟны
Аҳәынҭқарраҿы аԥара ҭаҵәахны иҟазароуп афинанстә уадаҩра дуқәа раан ашәарҭадаратә хчы аҳасабала ахархәара ззууша. Ус еиԥш алшара ареспубликаҟны иҟам ҳәа азгәеиҭеит Аԥсны ахада ааигәа Гагра араион ахадараҟны имҩаԥгаз аилатәараҟны.
"Ашәарҭадаратә хчы ҟалашьа амаӡам ахаан изыхәҭоу ирықәу ашәахтәқәа рымшәар. Авирус иҟалаз вбас, ҿыҵгас ҟаҵашьа ҳамаӡам, избанзар ари есышықәса иаауа усуп. Аибашьра ашьҭахь Аԥсны аҳәынҭқарра раԥхьатәи ахада иазгәеиҭон ажәлар ирымоу ахәыҷы ала рхы акала иахәарц азин раҳҭап ҳәа. Аибашьра раԥхьатәи ашықәс азы акгьы ахьырамшәоз иахьанӡагьы ус иааугар ҟалоит ҳәа ргәы иаанагоит. Аҳәынҭқарра ахадацәа рҽырԥсахуеит, аха аҭагылазаашьа шыҟац инхоит. Ашәахтәқәа шәалатәуп ҳәа ирҳәоит, аха уи назыгӡода? Ажәлар ишаҳбо ала рхала ирҭахым уи анагӡара, убри аҟынтәи амчрақәа ишахәҭоу аус адмырукәа ӡбашьа амаӡам", - иҳәеит Шьалашьаа.
Шәазыӡырҩла арадио Sputnik Аԥсны аефир.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
- Ашәахтәқәа рзы аминистрраҿ Гагра абиуџьет ахь ашәахтәнеиразы апроблема зыхҟьо рҳәеит
-
Дамениа: Аԥсназы ишәарҭоу, изызхәыцым, аԥеиԥш змам аекономика амҩала ҳаауеит