Сусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik

Шәышықәсала, зқьышықәсала ҳажәлар абиԥарала инеимда-ааимдо, имырӡкәа иааргоз ажәаԥҟақәа мҩашьарада ирзуҳәар ауеит ауаҩытәыҩса ицәажәара аан ииҳәарц ииҭаху, ахшыҩҵак аазырԥшуа цхыраагӡоуп ҳәа.

Ҳаԥсуа поет, ашәҟәыҩҩы Борис Гәыргәлиа ажәаԥҟақәа ирызкны абас иҩуан: "Ажәаԥҟа – аџьыка иаҩызоуп. Аџьыка змам афатә агьама шамам еиԥш, ажәаԥҟа змам ацәажәарагьы, ацәажәаҩ ииҳәо ажәабжьгьы гьамадоуп. Убри азы акәхап аԥсуаа рыҟны жәытәнатә аахыс аҿаԥыц бзиа змаз, "ажәала ақәаб зыршуаз" ззырҳәоз ацәажәаҩцәа ҟазацәа рцәажәара ахьҟәыршәацқәа реиԥш ажәаԥҟақәа загәылԥхоз, ражәабжь, рцәажәара мроукәа, жәаԥҟала ихырҷаны изхдыркәшоз."

Икьаҿу, еилымшәо еилацаланы иҳәоу, еснагь ҳәоук ашәага-зага иҭаӡо, ахшыҩҵак сахьаркны, игәылыршәаны иаазырԥшуа ажәаԥҟақәа хыԥхьаӡарала ирацәоуп. Убарҭ рҟнытә иалыскаарҵ сҭахуп ацәеижьхәҭақәа ирыхҳәаау ажәаԥҟақәеи урҭ рҵакқәеи.

Абз агәы иаҭырџьмануп

Ауаҩы ииҭаху, игәы зыҳәо, ихшыҩ иаӡбо ауп дызлацәажәо, ииҳәо. Ацәажәареи ахәыцреи шеимадоу аныԥшуеит ажәаԥҟа.

Абз ауаҩы дахәуеит, дагьахәшәтәуеит

Ауаҩы ақәнамга, ажәа бааԥс иауҳәар, мыцхәы игәы иалсуеит, даргәаауеит, "игәы ахәуеит". Ажәа бзиа, ажәа хаа – ауаҩы игәы иахәоит, игәалаҟазаара бзианатәуеит, игәаҟра, игәырҩа, маҷк иадамхаргьы, иханаршҭуеит.

Ажәа бааԥс агәы аршуеит, ажәа ҟәыш ахәра арӷьоит

Ажәа бааԥс ауаҩы игәалаҟазаара бжьнахуеит, адунеи ақәзаара иҭахымкәа дҟанаҵоит. Ажәа бзиа, ажәа хаа ауаҩы игәырҩа, ихьаа иханаршҭуеит, игәы ҟанаҵоит.

Ажәа хаа абз арҩом

Ажәа бзиа, ажәа хаа уара акгьы иуԥырхагам, изоуҳәо, иузыӡырҩуа игәы иахәоит, ихәрабӷьыцхоит.

Ажәа ҟәыш алымҳа рацәоуп

Ажәа бзиа, ажәа хаа, ажәа ҟәыш иазыӡырҩуа рацәаҩуп.

Зыбз хаау асыс ианугьы ианарцәоит, ианымгьы ианарцәоит

Зыбз хаау, зҟазшьа, злеишәа бзиоу ауаҩы иуоугьы-иуамгьы ҳаҭыр иҟырҵоит.

Абз ӷәрас иамоу хшыҩуп

Ауаҩы иакәым измырҳәо, измырҟаҵо, аҽынкылара изҭо ахшыҩ ауп, ииашаны ахәыцроуп. Ауаҩы ихшыҩ зеиԥшроу, ихәыцшьа шыҟоу ауп ицәажәашьагьы шыҟало.

Зҵыхәа зыршәшәо ибз уацәшәа

Мыцхәы узырҽхәо, иумҵақьақьо ианумаҳауа иакәым узиҳәар, узиур алшоит, уи игәра гатәӡам.

Абз иаҳәынҷо амахәҿа иазынкылом

Ауаҩы мчыла дыршәаны аҵкыс, дыргәыбзыӷны, игәшәымшә ҳәаны даанукылоит, ацәгьара даԥурҟәҟәаауеит.

Зыбла аарту аԥшәма ихәашагьы ҿаҵоуп

Зыбла хту, игәырӷьо иуԥылаз аԥшәма, фатә бзиаӡак изцәырымгаргьы, изфо-изжәуа ҳаҭыр ақәҵаны, еигәырӷьаны ирыдыркылоит.

Аблақәа еишьцәоуп, аха изеибабом

Гәыла, шьала-дала еизааигәоу ауаа анзеилибамкаауа, ма ианзеибамдыруа, абас рҳәоит.

Агәы зҩыда – хаҿычча

Ауаҩы гәыраз, ауаҩ қьиа, згәы ацәгьа ҭам еснагь ихаҿы еихаччоит, игәыразра ихаҿы ианубаалоит. Убри ауп ажәаԥҟа иҳанаҳәо.

Ахәраҭыԥ ӷьаргьы, абзҭыԥ ӷьом; Ахҭыԥ еималоит, ажәаҭыԥ еималом; Аҳәызба аҭыԥ ӷьоит, аха абз аҭыԥ ӷьаӡом

Ауаҩы ишихәҭам уизныҟәар, аиакәым изуур, ажәа бааԥс иауҳәар, дыԥсаанӡа ихашҭуам. Ауаҩы уеисыр, духәыр ихашҭыр ҟалоит, аха ажәа бааԥс иауҳәар ихашҭӡом, игәы иҭазаауеит. Уи ауп иҳабжьырго арҭ еиқәыԥхьаӡоу ажәаԥҟақәа.

Агәы иҭоу абз иазыҵәахуам

Ауаҩы игәы иҭоу знымзар-зны иамхаҳәоит (иаҳҳәап, арыжәтә илыжжыр, ма дгәаар), уи атәы шьақәнарӷәӷәоит жәлар ражәаԥҟагьы.

Идыру ахьӡ абз бааԥс иазыҟьашьуам

Идыру, инагоу, зыхьӡ бзианы игахьоу, иагьа цәгьа изуҳәаргьы, иагьа ибааԥсны уихцәажәаргьы, акгьы иԥырхагаӡам, уи дзакәу, дзыԥсоу ажәлар ирдыруеит.

Ажәлар рыбз хәшәуп

Ажәлар ааизаны излацәажәаз, ирыӡбаз ауаҩы амҩа бзиа дықәнаҵоит, дарманшәалоит. Аиӷацәа, ашьа зыбжьоу ауаҩ бзиа дрыбжьацәажәар, дрыбжьаҟазар, еинираалоит.

Алашә ииҭаху - ҩ-блакы

Досу имам ауп дзызхьуа, иоурц ииҭаху. Ауаҩы ииҭаху, дзызхьуа, игәы зыҳәо аус узыҟасҵеит ҳәа иауҳәар, абас иҳәоит.

Имааибуа улымҳа рыдҵа, еисуа – ухшыҩ

Имааибуа еимаркуа, изымааибуа еилкаатәуп, убри азы урзыӡырҩыроуп. Аисра аҟынӡа инеиз ауаа еиныршәатәуп, хшыҩла ирыбжьаҟазатәуп.

Амшә зааӡаз инапы ҿнаҳаҳауан

Абзиара ззууз, ацәгьара узиур, иакәым ала дузныҟәар, абас рҳәоит.

Аԥслаҳә лымҳа умаз, аҽырдагәарагь удыруаз

Укәша-мыкәша иҟоу, ирҳәо-ируа зегьы удыруаз, аха зегьы урызмыҵҟьан, иуаҩыжь, ичҳа - абас еиԥш иҟоу абжьгарақәа агылаҵәахуп ажәаԥҟа.

Зыбла хызҩаз мшаԥы имбаӡакәа ицеит

Ауаҩы ихәҭоу имҳәар, иахьихәҭоу дымцар, иқәнага ҟаимҵар, иҽиргаӡар, абас рҳәоит.

Аԥсраҿы зхы иасуа зегьы рылаӷырӡ еиԥшызҭгьы – акәыба арӡсон

Аԥсраҿы иаауа, иудышшыло зегьы агәаҟра узықәшәаз еиԥшны ргәы иалсуам. Уимоу, џьоукы иухьыз, узыниаз ацәгьара ргәы иалсӡаны иҟазшәа удырбоит, арахь гәаныла "ргәы ашша кыдлоит". Убас иҟоу ауаа ирзырхоуп ас еиԥш иҟоу ажәаԥҟа.

Аԥҳәызба лымҳала аҵкыс блала дҳәа

Аԥҳәызба иагьа дуддырҽхәаларгьы, иагьа лыӡбахә бзианы иуаҳаргьы, ухаҭа дубароуп, еилукаароуп лҟазшьа зеиԥшроу, насоуп дануҳәаша.

Иуҭахым ауаҩы ицламҳәа ашьҭыбжь дыдбжьҵас иуаҳауеит

Иуҭахым, иуцәымӷу ауаҩы гра бааԥсыс иҟоу зегьы имоушәа убоит. Убри атәы ҳанаҳәоит ажәаԥҟа.

Ахы ыҟазар, ахылԥа ахалоит

Ауаҩы ахы-ахшыҩ имазар, амал-ашьал уҳәа иԥсҭазаара еиҿикаауеит.

Уҳаразкуа рыбӷа уқәымтәан

Иуцхраауа, абзиара узызуа, абзиара узызҳәо ҳаҭыр рықәҵа.

Аҵыбра зцәымӷу иԥынҵа иҭиаауеит

Ауаҩы ииҭахым даниқәшәалак, даниԥылалак, мамзаргьы ицәымӷу акы данақәшәалак, абас иҳәоит.

Аҽы ԥшь-шьапык аҵоуп, аха ишьацәхныслоит

Ари зҵакы еиҭарсны иҳәоу жәаԥҟоуп. Гха ҟазымҵо, машәыр иақәымшәо аӡәгьы дыҟаӡам. Агха ҟазҵаз ианажьуа, абас рҳәоит.

Абџьар гәыда алаба иаҩсуам

Ашәыргәында иагьа бџьар бзиа икызаргьы, ихы изархәаӡом.

Аиашьа ашьа даҩызоуп, агәыла – агәы

Агәыла бзиа аешьа ицнаигоит, уимоу зны-зынла еиҳагьы духәар алшоит. Ԥсрак-бзарак акы уанақәшәалак, уҭынхацәа еизаанӡа, цхыраара ҳәа иаразнакы иузнеиуа, иааувагыло агәыла иоуп. Аԥсуаа уи пату ақәаҳҵоит, даҽакала "агәыла агәы даҩызоуп" ҳҳәоит.

/Астатиа аҩраҿы ахархәара азун В. Касланӡиа, Џь. Миқаиа еиқәдыршәаз "Аԥсуа жәаԥҟақәа реилыркааратә жәар"/.

Сусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik

Аԥсуаа ҳажәаҳәаҿы ахархәара ҭбаа рымоуп абас еиԥш иҟоу ажәақәа: "Лахьынҵа узаахәом, насыԥ каршәны иубом", "Улахьынҵа бзиахааит", "Доус илахь иану дақәшәоит", "Лахьынҵоуп иҟоу", "Длахьынҵадахеит", "Улахь абзиа анылааит". Ас еиԥш иҟоу аҿырԥштәқәа ишьақәдырӷәӷәоит адунеи иқәу ауаа зегьы разҟык-разҟык, лахьынҵак-лахьынҵак рымоуп ҳәа ҳмилаҭ агәрагара шрымоу. Гәаҭалеи сахьалеи зегь ҳшеиԥшым еиԥш, досу ҳлахьынҵақәа, ҳразҟқәа еиԥшым.

Алахьынҵа

Аԥсуаа ржәытә мифтә хәыцра зеиԥшраз ала, ауаҩы дзықәшәараны дыҟоу илахь иануп. Дарбанызаалак ауаҩы данилак ауха иҷыдоу анцәахәкәа рымчала илахьынҵа ӡбахоит. Алахьынҵа зыӡбо анцәахәқәа ирыхьӡуп – Ашацәа, ма Ашацәа-чаԥацәа. Арҭ анцәахәқәа рыхьӡ арацәа хыԥхьаӡараҿы иргыланы баша ирҳәом, избан акәзар, урҭ хҩык ыҟоуп. Изларҳәо ала, ахәыҷы даниилак ашацәа аҩны ахыӷәра иқәтәан илахьынҵа рыӡбоит, урҭ ахәыҷы изыршаз алахьынҵа хырԥашьа изаҭом, уимоу иаџьалгьы дзахыԥом.

Иазгәасҭарц сҭахуп, ажәытә бырзентә мифологиаҿгьы ишыҟоу Ашацәа ирышьашәалоу ауаҩы илахьынҵа азԥхьагәазҭо хҩык аиҳәшьцәа-нцәахәқәа: Клото, Лахесис, Атропос. Иааидкылан урҭ Амоирақәа (алахьынҵа анцәахәқәа) ҳәа ирышьҭоуп. Арҭ анцәахәқәа аԥшқа даниилак нахыс изырыӡбаз алахьынҵа хырԥашьа уаҩытәыҩса изаҭомызт.

Аԥсуа жәлар ҳҿы иахьагьы иҟоуп алахьынҵа агәра згаҵәҟьо. Ауаҩы (аӡәы) имацара иакәым, жәларык, жәлантәык шеибгоугьы алахьынҵа рымоуп ҳәа аназгәарҭогьы ыҟоуп.

Аџьал

Аԥсуа мифтә дунеихәаԥшышьала дарбанзаалак ауаҩы ихатәы аџьал имоуп. Дасу дыԥсраны даныҟоу, дшыԥсыша аџьал ҳәа иашьҭоуп. Ауаҩы иага ҟаиҵаргьы иаџьал хырԥашьа изаҭом. "Досу иаџьал иара дагоит", "Аӡә иаџьал даҽаӡәы дагом", – рҳәоит. Иҟоуп абас еиԥш ашәииратә формагьы: "Уаџьал цәгьахааит" ҳәа. Чмазароума, ма даҽа гәаҟрак алоума акыр аџьабаа баны иԥсыз ауаҩы изы ирҳәоит "иаџьал цәгьахеит", "иаџьал цәгьан" ҳәа. Ус акәымкәа, ауаҩы акыршықәса ниҵны, ихы, ихшара, иҭынхара, инхамҩа уҳәа деиҵаҩҩы дшыҟоу дыԥсыр, "Иаџьал бзиан", – рҳәоит. Дшымгәыӷӡоз машәырла иҭахаз изынгьы "Уи иаџьал убри иалан", "Иаџьал убри акәын", – рҳәоит.

Аԥсаҭа

Аԥсаҭа амифтә хәыцра иахылҵыз мифтә ҭыԥуп – иԥсыз, иԥсхьоу ауаҩы иԥсы ахьҭоу ҳәа ирыԥхьаӡо ауп. Иԥсхьоу ауаҩы данырныҳәо "Уԥсаҭа бзиахааит", – рҳәоит. "Уԥсаҭа шкәакәахааит!" – зҳәогьы ыҟоуп. "Уԥсы аҭыԥ бзиахааит (ишкәакәахааит)" ауп иаанаго. Уи даныршәиуа "Уԥсаҭа цәгьахааит!" – рҳәоит. "Уԥсы аҭыԥ цәгьахааит", ҳәоуп иаанаго.

Ахараҭ

Ауаҩы даныԥслак дзықәшәараны иҟоу, днанагараны дахьыҟоу амифтә ҭыԥ ахараҭ ҳәа иашьҭоуп. Аԥсы иахараҭ цәгьахар, ма ибзиахар ауеит. Абри азы ауп аԥсы аҵыхәтәантәи имҩа ныҳәауа "Ухараҭ бзиахааит!", – зырҳәо.

Ашьаҳиҭ

Ашьаҳиҭ иантропоморфтәу мифтә хаҿуп. Иԥшьоу, ицқьоу, иԥсхьоу уаҩуп ҳәа дыԥхьаӡоуп. Абызшәадырҩы Гь. З. Шьакирбаи излаиҩуаз ала, ашьаҳиҭ уахынла адамра дҭыҵны адунеи ақәлара илшоит, аус бзиақәа, аус қьиақәа рынагӡароуп функциас имоу, дзызку. "Ашьаҳиҭ" ахаҭа аҭырқәшәаҟынтә аԥсшәа иаланагалақәаз ажәақәа иреиуоуп.

Аҵарауаҩ Цира Габниаԥҳа ианылҵаз ажәабжьҳәаҩ Ҟалӷьы Ҳалиҭ иҳәамҭақәа руак аҿы абас азгәаиҭоит: "Ашьаҳиҭра – аԥсуаа, аԥсылман дин еиҳа иадҳәалаз изларҳәо ала, Аллаҳ ҷыдала дызхылаԥшуаз, акраамҭа аԥсцәаҳа зааигәара днаимышьҭуаз ауаа цқьақәа, џьанаҭ агылара зҽазыҟазҵоз рҭагылазаашьа ауп. Акыр зықәрахь инеихьоу ауаа цқьақәа роуп ашьаҳиҭхара Аллаҳ изанаишьо. Рыԥсҭазаара ианалҵлакгьы урҭ џьанаҭ гыларҭас ирзыҟалоит ҳәа иԥхьаӡоуп. Ауаҩы идагьы ишьаҳиҭхар ҟалоит аҵлақәагьы. Урҭ рахьтә ашьаҳиҭхара Аллаҳ изанаишьаз Аџьҵла ауп".