"Хьӡы алаугааит!" - аҷкәын ахаҵара иазкра аҧсуа традициатә ааӡарала
(ирҿыцуп 11:44 20.01.2019)
Аҧсуаа традициала ааӡара ишазыҟаз атәы, ахаҵамусхәи аҧҳәысмусхәи реихшареи, аҷкәын ахаҵара иазкра иамаз аҭыҧи дрылацәажәоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы Есма Ҭодуа.Есма Ҭодуа, Sputnik
Иҟоуп убас еиҧш ажәаҧҟа "аҭаацәа – ахәҷы изы, ахәыҷы – ихазы" ҳәа. Аҭаацәараҿы ахәыҷы данилак нахыс рдунеи зегь аҽаҧсахуеит, ихадароу усны иҟалоит ахәыҷы иааӡареи асоциалтә ҧсҭазаара иалархәреи. Аҧсуаа рҟны азеижәтәи ашәышықәса анҵәамҭанӡа аҭыҧ рыман аҭаацәара дуқәа аб, ма абду еиҳабыс дызхагылаз аҭаацәара иаламлацыз аишьцәеи аиҳәшьцәеи, аҭаацәара иалалахьои џьарак ианеицынхоз. Аҭаацәа рыбжьарагьы анхамҩатә ус аихшараан ахаҵа еиҳабы ахацәа рганахь дыҟан, аҧҳәыс еиҳабы илыҵалкуан аҩнаҭаҿы иҟаз аҧҳәызбацәа.
©
Fotolia / Sushytska
II ашәышықәса инаркны аҭаацәаратә коллективтә нхарахь ииасуа иалагеит аб, абду еиҳабыс дызмаз аҩнаҭақәа еиҿыҵны аҭаацәаратә гәыԥқәа шьақәдыргылеит. Иахьатәи ҳаамҭазы аҭаацәаратә коллектив иаҳагьы иҭшәахеит, макьанагьы имаҷым аб, абду (иаҳа имаҷны) дызхагылоу аҭаацәарақәа, аха рхыҧхьаӡара ишазҳауа убоит еиднагалаз арҧыси аҧҳәызбеи рыла мацара ишьақәгылоу аҩнаҭақәа – рхала рхы еиҳабыс иазныжьны. Ари аҭагылазаашьа, ҳәарада, ахәыҷы иааӡараҿгьы анырра ҟанаҵоит.
Аханатә ахәыҷы даниуаз инаркны, дыҷкәынзар, ахаҵа ус дазкхартә еиҧш, дыӡӷабзар – аҧҳәыс ус ирызку амаҭәарқәа хшара дзауаз лхаҿы ишьҭарҵон. Аетнограф Виачеслав Бигәаа ишазгәаиҭо ала, арымарахьала ишьҭарҵон амыркатыли арахәыци, арыӷьарахь – аиха, аҳәызба, аӡаӡ. "Быӡӷабзар арымарахь, амыркатыли адырди адырдхеи рахь, уҷкәынзар – арыӷьарахь, аихеи, аҳәызбеи, аӡаӡи рахь уца" ҳәа рҳәон. Аҵарауаҩ Сима Дбар ишазгәалҭоз ала, арҭ амаҭәарқәа амч лашьцақәа рҟынтәи ахәыҷы ихьчаразгьы иҟан.
Абасала аҷкәыни аӡӷаби рааӡарагьы еихшан. Ҩба-хҧа шықәса анырхыҵлак инаркны ахәыҷы маҷ-маҷ аҭаацәа рынхамҩатә ус даларгалон. Быжьба-ааба шықәса инаркны аҷкәыни аӡӷаби русқәа хаз-хазы ишьақәгылоит. Аҷкәын изы ихадаран абџьар анапахьы аагара, аҽықәтәара ирҵара. Иаамҭа аиҳарак иаби иабдуи ирыцырхигон. Абду иҟынтәи аҷкәын иоуаз ааӡара аестетикатә хырхарҭа аман. Уи иажәабжьеиҭаҳәарақәа, ифырхаҵаратә ҳәамҭақәа ахәыҷы аҧсуара анормақәа дырзааигәанатәуан, уи аҧҟарақәа иланааӡон. Аҷкәын иааӡара иаҳа азҿлымҳара арҭон, уи иира ишазыҧшу еиҧшҵәҟьа. Абшьҭра назыгӡаша ҵеины ишихәаҧшуа ала, аҷкәын дызлымиааз аҭаацәа "иҵәҩаншьап назыгӡаша димоуит" рҳәоит. Иахьагьы ари ажәа аҵакы шыӷәӷәац инхоит.
Аҷкәын дхаҵахеит ҳәа изырҳәоит абџьар инапахьы ианааигалак нахыс. Иаҳгәалаҳаршәап, автобиографиатә романқәа "Ахаҳә еиҩса" (Баграт Шьынқәба), "Камаҷыҷ" (Дырмит Гәлиа). Урҭ равторцәа рхәыҷра иахцәажәо ирыҩуеит уи иамаз аҵакы атәы. Лаган раҧхьаӡакәны абџьар изыркыз иабду Бежьан иакәын, уи иоуп ахысшьа изырҵазгьы. Дырмит Гәлиа иакәзар, ашкол ахь данцоз, иҭаацәа ишьҭра рзымгәаӷьуа еилацәажәо иахьтәаз агәылак ус иҳәоит: "Уи насыҧми шәыҷкәын аҵара иҵар, усҟан абџьар аныҟәгара азин иоуеит".
Абџьар аҵакы атәы ануҳәо иазгәаумҭар ауам аҧсуаа ирымаз атрадициагьы – аҧҳәысҳәара "ахы акаршәра" ала. Ажәакала абџьар анапахьы аагарала аҷкәын иҿыцу ҧсҭазааратә етапк дықәлон. Уи раҧхьатәи ихысрагьы ныҳәарала еигәырӷьон. "Хьӡы алаугааит!" ҳәа дырныҳәон. Зегь иреиӷьу ҳамҭасгьы иҧхьаӡаз аҷкәын изы ахысга абџьар акәын. Иазгәаҭатәуп, иахьагьы аҧсуа хаҵа изы уи иреиӷьу ҳамҭаны ишыҟоу. Иара ҳәынҭқарратә ҳамҭангьы иалкаау ауаа ирырҭоит.
Уаанӡа ахысра ахыци ахәымпали алоума, тапанчалоума, мамзаргьы аҳәа аҟьашьа соуп зҳәо арҧыс идыруазар ахәҭаны иҟазҭгьы усҟантәи анхашьа-нҵышьа, иара аҧсҭазаара ахаҭа ишықәнаргылоз ала, иахьа ҳәарада уи акыр аиҭакрақәа рнубаалоит.
"Мышцәгьамзар аӡы зҭамло": Ӡыдаҟәара амаӡақәа
(ирҿыцуп 17:22 25.10.2020)
Отҳара ақыҭа иагәылсуа Ӡыдаҟәара иадҳәалоу ажәабжьқәа дырзааҭгылоит Sputnik аколумнист, афольклорист Есма Ҭодуаԥҳа. Есма Ҭодуа, Sputnik
Аԥсны аԥсабара беиоуп аӡқәа, аӡиасқәа рыла. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп ахьы ҭызго аӡқәа, егьырҭ аинерттә материалқәа ахьыҵухыр алшо, иара убас иуникалтәу аӡқәа: иаҳҳәозар, "зышьҭрахь игьежьуа аӡы" – аҵарауаа аԥсуа еставелла ҳәа изышьҭоу амшын иалало аӡы еснагь ҭыԥк аҿы шьҭахьҟа ихынҳәуа. Убри инаҷыдангьы иҟоуп зынӡаск аӡы зҭам аҟәарақәа. Урҭ иреиуоуп Оҭҳара ақыҭа еиҩызшо Ӡыдаҟәара. Иара амш цәгьа аныҟоу заҵәык ауп аӡы анҭало.
"Ӡыдаҟәара ҳәа изышьҭоу – ари жәытә ӡиас ҭыԥуп. Ари аҟәара мышцәгьамзар аӡы зҭамло, аӡы ахьҭам азоуп Ӡыдаҟәара ҳәа изашьҭоу. Амш аныцәгьахо аӡы ҭалоит, амш аныбзиоу иҭабаны иҟоуп. Иара агеи-ашьхеи ашьапаҿынтәи аҩ-бахә рыбжьара иҟәрыԥшны иаауеит, Мҷышь аҭыԥ аҿынӡа иҩеиуеит", – ҳәа еиҭалҳәоит Оҭҳара инхо Ира Қапба–Аиба.
Ӡыдаҟәара аӡы ахьҭамло адагьы, ари аҭыԥ ашанақәа адырбалоит. Ишеиҭарҳәо ала, иара ахаҿы ахәаҟны ижуп хҩык аиҳәшьцәа, урҭ ҭынха ҳәа аӡәгьы дахьрымамыз аҟынтәи анышәынҭрагьы ҟаҵам, дара ҟәырҭлаххан, убра ииасуа ауаа ирԥырхагахоит. Урҭ рнеҩсангьы араҟа лассы-лассы Ӡызлан дырбалоит. Ус еиԥш ахҭыс ҟалеит уажә ааигәагьы.
Есма Ҭодуаԥҳа
Ира Каԥба- Аиба
"Абасоуми "N" дзибаз. Абри ацҳаҿ дааиуан, Ӡыдаҟәара абра ацҳа ахьху, абас дџыхӡа даацәырҵит, имҩа кны дылмышьҭуа далагеит, иара дшәан, дыҳәҳәо дыҩуа дшаауаз абра Мирабраа рашҭа дҭалеит. Уи нас ԥсыуаҵас аҭәҳәа ҟарҵеит, аҵыблаа ҟарҵеит. Дшәеит даара, игәы еиҭаԥеит, аха аҵыблаа аныҟарҵа, нас дыбзиахеит. Иара ацҳа ахаҿы, ахәаҿы Папцавақәак убра, хҩык аҳәсақәа аҟан, иԥсит, аӡәгьы дрымамызт, ахәы рмоузт, егьи рмоузт, иҟәырҭлаххеит дара. Убарҭгьы ауаҩԥсы убра данынабжьалалак иҩуа ишьҭалон. Нас абри иублыр бзиоуп рҳәан, аҭәа амца ацраҵаны ирблит, нас уаҳа ирымбо иалагеит", – ҳәа еиҭалҳәоит ақыҭанхаҩ.
Оҭҳара инхо узазҵаалак, ахәыҷы инаиркны иззымдыруа дыҟам Ӡыдаҟәара иамоу ашанақәа. Урҭ уи адырра адагьы агәра ргоит аилашәшәымҭаз уаҟа аиасра шыбзиам.
"Сабхәа дибахьан, лыхьӡ сҳәар сҭахым, Ӡызлан дкацәааит. Абас иааилашәшәуа џьара дыҟан даауан, аҟәара, ани ацҳа ахьыҟоу дҭаланы дзааиуаз аӡәы дџыхӡа иаԥхьа абас днагылеит. Нас иара инапы иҟьо, ишьапы иҟьо, дшәеит, аха анс ҟаиҵацыԥхьаӡа иара, дыҩны иаԥхьаҟа диасны дкәаҩӡа дгылон, ыыт ҳәа саныҳәҳәалак сашьҭахьҟа дгылон иҳәеит. Нас абас ҳзеикәагьежьуаз мацара, ахәы сҩыхәнеит иҳәеит, ари закәызеи, баасышьҭымҵуеи ҳәа, абрагь сҩыхәнеит, ларгьы дсышьҭыҵит иҳәеит. Ашьҭахь абри ахаҵа дҟәашӡа абра дааит избаз ҳәа. Аҭыԥ бзиаӡам, уахынла акәым, иара ҽынлагьы убра сиасыр сҭахӡам сара, абас сакәшан сцоит, убри ацҳа ақәлара бзиа избаӡом", – ҳәа ҳалҳәеит Ира Қапба-Аиба.
©
Фото : Есма Ҭодуа
Ӡыдаҟәара иху ацҳа
Ӡыдаҟәара анашанара ари ала инҵәаӡом. Иара иаҿагылоу абахәраҿы ахаҳәқәа ирыбжьысны аӡы цқьа анлеиуа ыҟоуп, аӡрыжәтә ҳасабала. Аха уи аӡы цқьагьы есымша иаауам. Убри анаауа иақәшәаз ашықәсан дманшәалахоит, акгьы иԥырхагахом ҳәа иԥхьаӡоуп.
Анашанара ҳацәхьаҵуазар, аиашазы Аԥсны иамоу аӡы цқьақәа аӡрыжәтә ҳасабала рхархәара акыр ишхәарҭоу азгәарҭахьеит аҵарауаа, дара Аԥсны иқәынхо рзын мацара моу анҭыҵгьы аҭирҭақәа рахь инауго иҟауҵар ауеит. Аха иахьазы аӡымҩангагақәа рыҟамзаара иахҟьаны ақыҭақәа реиҳарак Ӡыдаҟәара иаҩызоуп – аӡы иаҿықәынхо, аха зыҩнаҭақәа рҟны аӡы змам – инашанаӡами ари?
"Махәи ҵыси еиқәиртәом": аҵакы еиҭарсны иаазырԥшуа еилымшәо аԥсыуа жәеицааирақәак
Сусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik
Абызшәа аԥсҭазаара ахыҵхырҭаҿы игылоуп, иарада ауаа реицәажәара зыҟалом, ргәы иҭоу рзеибыҳәом, рԥышәа аимдара залыршахом. Егьырҭ ажәларқәа зегьы рхатәы бызшәа шрымоу еиԥш, аԥсуаагьы даҽа жәларык излареиԥшым ирдырга ҷыдоуп ибеиоу рхатәы бызшәа – аԥсшәа.
©
Foto / Parco Archeologico di Pompei
Азқьышықәсақәа рӡеибафареи аамҭа цәгьеи иргәылсны ҳаԥсадгьыл аҿы иаԥшәымаха иҟаз ҳбызшәа-бырлаш ҟәышрыла ҳажәлар рҿахәы ҳәо рымаҵ ауеит иахьа уажәраанӡа.
Ҳбызшәа шәыга рацәала иҩычоуп, ибеиоуп, иҵаулоуп. Иарала иузымҳәара маҷуп. Еиуеиԥшым аҭагылазаашьақәа раарԥшразы абызшәа иалоуп ихиоу, имазеиу, ажәаҳәаҿы ахархәарада ак зҭахым ажәахиақәа (иаҳа ииашаны иуҳәозар, афразеологиатә жәеидҳәалақәа). Ҳарзааҭгылап урҭ:
Напы мацара; напы мацара дааит – акгьы укымкәа, унапы ҭацәны иаалырҟьаны џьара сасра неитәыс иануқәшәа "ҳаи, сышԥаԥси, напы мацара сааит" рҳәоит.
Ҳәызбада ихәда ԥиҟеит – ауаҩы даара игәы иалсшаз ажәабжьк аниаҳа ма ажәала, уск ала ихәҭамыз аӡәы данақәиршәа, "ҳаи, ҳәызбада сыхәда шԥаԥиҟеи" иҳәоит.
Инапаҿы дааигеит – диргәыбзыӷит, иҳәатәаҿы дааигеит аанагоит.
Атымитыша дҭаҳаит – уск иахҟьаны дызлымҵша ауадаҩра дақәшәеит.
Аҽада дақәтәеит; аҽада дақәиртәеит – ауаҩы дзырԥхашьаша уск данақәшәалак, мамзаргьы дандырԥхашьалак, "аҽада сышԥақәуртәеи" ҳәа иҳәоит ҭакс.
Лахь ииҭеит – диацәҳаит, диабжьеит аанагоит.
Гәалагәала дцәажәеит – ауаҩы дгәааны даныҟоу ма игәамырԥхаӡакәа уск даналацәажәо абас рҳәоит.
Ҷанҷаны еибафоит – еицәҳауеит, еисуеит, иааибуам аанагоит.
Ԥынҵала аӡы ижәуам – даара дҟәыӷоуп, ииҳәо-ииуа идыруеит ҳәа аӡәы дурҽхәарц ануҭаху абас еиԥш иҟоу ажәеицааира ухы иаурхәар алшоит.
Ҳаи, уабаҟаз рҳәааит; уччаԥшь еиқәаҵәахааит; ӡибнаҟа дцааит – уӡааит, ухнымҳәааит, ацәгьара уаҳааит, иузыҟалааит аанагоит абас еиԥш иҟоу ажәақәа. Дара ашәиратә елемент ҳасабала рхы иадырхәоит.
Мшызҳа изҳаит – ирласны ддухеит.
Ашьеи ахши еилаҭәо – иқәыԥшу, зцәа-зжьы патәу, ишкәакәоу, зӡамҩақәа ҟаԥшьу аӡӷаб абас лзырҳәоит.
Дызлааз амҩа ихадыршҭит – ддыршәеит.
Ибыз дафоит – амыцхә дцәажәоит, амыцхә иҳәоит.
Игәы цқьам – дҳарамуп, аӡәы изы абзиа иҭахым.
Кәрыжәаа дрықәлоуп; Кәрыжәаа ирықәлоуп – зықәра наскьахьоу ауаҩы, мамзаргьы ижәытәтәиу амаҭәар иазкны абри еиԥш иҟоу ажәеицааира рхы иадырхәоит.
Аԥсы мыжда ҵаауп; игәы ҭҟьеит – ашәара, акы даршәеит.
Ауа иуа, кьантыжә маҟа – иаагозар, ачарахь аԥшәмацәа иаҭахугьы иаҭахымгьы ааԥхьара анрырҭа, "ауа иуа кьантыжә маҟакгьы даанырмыжьит", зегьы ирарҳәеит рҳәоит.
Махәи ҵыси еиқәиртәом; аҵыс мҩас асахьа ҭихуеит – дшәарыцаҩ бзиоуп аанагоит.
Мыцла деибаркуп – амцҳәара бзиа избо изы.
Акьаброу асра; акьаброу дасуеит – амшгара, амш игоит, ак аҟаҵара иҭахым.
Иԥсахы еибакит – игәы ԥжәеит, дгәамҵит.
Ибыз ихәоит – иҿабызшәа ырхааны ихы иахәаша ҟаиҵоит.
Аман иирҳәеит – диргәаҟит, дирааԥсеит аанагоит.
Изшьапык адамра иҭагылоуп – аԥсра ахықә дхықәгылоуп.
Ихы дубеиа ибоит – иҽирԥагьоит, ихы дуны ибоит.
Хыхь еиқәыԥхьаӡоу аҿырԥштәқәа инарҭбааны рхы иадырхәоит ԥсышәа цқьала ицәажәо, иара убас зықәра зфахьоу ҳбызшәа аҵаулара бзианы изнырхьоу абыргцәа ражәаҳәаҿы.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
- Ахшыҩеилаҵара, аҳаҭырқәҵара, аиашара: аԥсуаа ражәаҳәаратә ҟазара аҷыдарақәа
-
Ажәақәа "гәышьа", "амарџьа", "аҟаҭ", "акаамеҭ" ирызкны цәаҳәақәак
COVID-19 Аԥсны: 172-ҩык аҿкы рыдырбалеит, ҩыџьа рыԥсҭазаара иалҵит
(ирҿыцуп 23:22 25.10.2020)
Аепидемиа иалагеижьҭеи Аԥсны акоронавирус зцәа иаланы иаадырԥшыз ауаа рхыԥхьаӡара 3739-ҩык ыҟоуп. Урҭ рахьтә ргәы бзиахеит 1462ҩык, рыԥсҭазаара иалҵит 35-ҩык.АҞӘА, жьҭаара 25 - Sputnik. Иҳаҩсыз уахыки-ҽнаки рыла COVID-19 зцәа иалоу реилкааразы атестқәа 480 ҟаҵан, урҭ рахьтә акоронавирус аарԥшын 172 тест рҟны ҳәа аанацҳауеит Ауааԥсыра COVID-19 рацәыхьчаразы аоперативтә штаб.
Аоперштаб иара убас иаанацҳаит жьҭаара 25 рзы Гәдоуҭатәи агоспиталь аҿы рыԥсҭазаара ишалҵыз ҩыџьа апациентцәа.
1944 шықәсазы ииз апациент, иара ареанимациа аҟәша дҭашәеит цәыббрамза 28 рзы иԥсыԥ лагаҩагара акыр ицәыцәгьаны, ҩганктәи агәыҵәкра иманы. Иақәнагаз атерапиа шизымҩаԥыргозгьы, жьҭаара 25 рзы иԥсҭазаара далҵит.
1939 шықәсазы ииз ахаҵа, иара ареанимациа аҟәша дҭашәеит жьҭаара 20 рзы рзы иԥсыԥ лагаҩагара акыр ицәыцәгьаны, ҩганктәи агәыҵәкра иманы. Иақәнагаз атерапиа шизымҩаԥыргозгьы, жьҭаара 24 рзы иԥсҭазаара далҵит.
Абыржәтәи аамҭазы Гәдоуҭатәи араионтә хәышәтәырҭа хадаҿы ишьҭоуп 148-ҩык ауааԥсыра, урҭ рахьтә 141-ҩык акоронавирус адиагноз рзышьақәырӷәӷәоуп, рҭагылазаашьа бааԥсуп 27-ҩык, ибжьаратәуп - 51-ҩык, илҩаауп 8-ҩык апациентцәа. Гәдоуҭатәи агоспиталь иҭашәеит жәҩык ачымазцәа.
Аҟәа асасааирҭа "Аиҭар" ашҭаҿы иаадыртыз амобилтә госпиталь аҟны ишьҭоуп акоронавирус зыдбалоу 42-ҩык апациентцәа. 39-ҩык рҭагылазаашьа бжьаратәуп ҳәа иԥхьаӡоуп, хҩык рҭагылазаашьа бааԥсуп.
Ауааԥсыра COVID-19 рацәыхьчаразы аоперативтә штаб ажәлар рахь ааԥхьара ҟанаҵоит ачымазара ҿкы рымкырц азы иахәҭоу аԥҟарақәа зегьы ирықәныҟәаларц.
Акоронавирус иазку ажәабжьқәа зегьы шәрыԥхьар ҟалоит абра>>