"Хьӡы алаугааит!" - аҷкәын ахаҵара иазкра аҧсуа традициатә ааӡарала
(ирҿыцуп 11:44 20.01.2019)
Аҧсуаа традициала ааӡара ишазыҟаз атәы, ахаҵамусхәи аҧҳәысмусхәи реихшареи, аҷкәын ахаҵара иазкра иамаз аҭыҧи дрылацәажәоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы Есма Ҭодуа.Есма Ҭодуа, Sputnik
Иҟоуп убас еиҧш ажәаҧҟа "аҭаацәа – ахәҷы изы, ахәыҷы – ихазы" ҳәа. Аҭаацәараҿы ахәыҷы данилак нахыс рдунеи зегь аҽаҧсахуеит, ихадароу усны иҟалоит ахәыҷы иааӡареи асоциалтә ҧсҭазаара иалархәреи. Аҧсуаа рҟны азеижәтәи ашәышықәса анҵәамҭанӡа аҭыҧ рыман аҭаацәара дуқәа аб, ма абду еиҳабыс дызхагылаз аҭаацәара иаламлацыз аишьцәеи аиҳәшьцәеи, аҭаацәара иалалахьои џьарак ианеицынхоз. Аҭаацәа рыбжьарагьы анхамҩатә ус аихшараан ахаҵа еиҳабы ахацәа рганахь дыҟан, аҧҳәыс еиҳабы илыҵалкуан аҩнаҭаҿы иҟаз аҧҳәызбацәа.
©
Fotolia / Sushytska
II ашәышықәса инаркны аҭаацәаратә коллективтә нхарахь ииасуа иалагеит аб, абду еиҳабыс дызмаз аҩнаҭақәа еиҿыҵны аҭаацәаратә гәыԥқәа шьақәдыргылеит. Иахьатәи ҳаамҭазы аҭаацәаратә коллектив иаҳагьы иҭшәахеит, макьанагьы имаҷым аб, абду (иаҳа имаҷны) дызхагылоу аҭаацәарақәа, аха рхыҧхьаӡара ишазҳауа убоит еиднагалаз арҧыси аҧҳәызбеи рыла мацара ишьақәгылоу аҩнаҭақәа – рхала рхы еиҳабыс иазныжьны. Ари аҭагылазаашьа, ҳәарада, ахәыҷы иааӡараҿгьы анырра ҟанаҵоит.
Аханатә ахәыҷы даниуаз инаркны, дыҷкәынзар, ахаҵа ус дазкхартә еиҧш, дыӡӷабзар – аҧҳәыс ус ирызку амаҭәарқәа хшара дзауаз лхаҿы ишьҭарҵон. Аетнограф Виачеслав Бигәаа ишазгәаиҭо ала, арымарахьала ишьҭарҵон амыркатыли арахәыци, арыӷьарахь – аиха, аҳәызба, аӡаӡ. "Быӡӷабзар арымарахь, амыркатыли адырди адырдхеи рахь, уҷкәынзар – арыӷьарахь, аихеи, аҳәызбеи, аӡаӡи рахь уца" ҳәа рҳәон. Аҵарауаҩ Сима Дбар ишазгәалҭоз ала, арҭ амаҭәарқәа амч лашьцақәа рҟынтәи ахәыҷы ихьчаразгьы иҟан.
Абасала аҷкәыни аӡӷаби рааӡарагьы еихшан. Ҩба-хҧа шықәса анырхыҵлак инаркны ахәыҷы маҷ-маҷ аҭаацәа рынхамҩатә ус даларгалон. Быжьба-ааба шықәса инаркны аҷкәыни аӡӷаби русқәа хаз-хазы ишьақәгылоит. Аҷкәын изы ихадаран абџьар анапахьы аагара, аҽықәтәара ирҵара. Иаамҭа аиҳарак иаби иабдуи ирыцырхигон. Абду иҟынтәи аҷкәын иоуаз ааӡара аестетикатә хырхарҭа аман. Уи иажәабжьеиҭаҳәарақәа, ифырхаҵаратә ҳәамҭақәа ахәыҷы аҧсуара анормақәа дырзааигәанатәуан, уи аҧҟарақәа иланааӡон. Аҷкәын иааӡара иаҳа азҿлымҳара арҭон, уи иира ишазыҧшу еиҧшҵәҟьа. Абшьҭра назыгӡаша ҵеины ишихәаҧшуа ала, аҷкәын дызлымиааз аҭаацәа "иҵәҩаншьап назыгӡаша димоуит" рҳәоит. Иахьагьы ари ажәа аҵакы шыӷәӷәац инхоит.
Аҷкәын дхаҵахеит ҳәа изырҳәоит абџьар инапахьы ианааигалак нахыс. Иаҳгәалаҳаршәап, автобиографиатә романқәа "Ахаҳә еиҩса" (Баграт Шьынқәба), "Камаҷыҷ" (Дырмит Гәлиа). Урҭ равторцәа рхәыҷра иахцәажәо ирыҩуеит уи иамаз аҵакы атәы. Лаган раҧхьаӡакәны абџьар изыркыз иабду Бежьан иакәын, уи иоуп ахысшьа изырҵазгьы. Дырмит Гәлиа иакәзар, ашкол ахь данцоз, иҭаацәа ишьҭра рзымгәаӷьуа еилацәажәо иахьтәаз агәылак ус иҳәоит: "Уи насыҧми шәыҷкәын аҵара иҵар, усҟан абџьар аныҟәгара азин иоуеит".
Абџьар аҵакы атәы ануҳәо иазгәаумҭар ауам аҧсуаа ирымаз атрадициагьы – аҧҳәысҳәара "ахы акаршәра" ала. Ажәакала абџьар анапахьы аагарала аҷкәын иҿыцу ҧсҭазааратә етапк дықәлон. Уи раҧхьатәи ихысрагьы ныҳәарала еигәырӷьон. "Хьӡы алаугааит!" ҳәа дырныҳәон. Зегь иреиӷьу ҳамҭасгьы иҧхьаӡаз аҷкәын изы ахысга абџьар акәын. Иазгәаҭатәуп, иахьагьы аҧсуа хаҵа изы уи иреиӷьу ҳамҭаны ишыҟоу. Иара ҳәынҭқарратә ҳамҭангьы иалкаау ауаа ирырҭоит.
Уаанӡа ахысра ахыци ахәымпали алоума, тапанчалоума, мамзаргьы аҳәа аҟьашьа соуп зҳәо арҧыс идыруазар ахәҭаны иҟазҭгьы усҟантәи анхашьа-нҵышьа, иара аҧсҭазаара ахаҭа ишықәнаргылоз ала, иахьа ҳәарада уи акыр аиҭакрақәа рнубаалоит.
Аӡын агәеисыбжь: асы, ачалт аргылара, ашәарыцара абзиабаҩцәа
(ирҿыцуп 10:22 24.01.2021)
Оҭҳара ақыҭан инхо, ашәарыцара абзиабаҩцәа иреиуоу Раули Аиба аӡын дыззышәарыцои, аԥҟарақәа дышрықәнаҟәои ртәы дазааҭгылоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы Есма Ҭодуаԥҳа.Аԥсны шамахамзар аҵаа ӷәӷәақәа ҟалаӡом, асы леиргьы ҽнак-ҩымш рыла инышьҭыҵуеит, ашьха қыҭақәа рахь еиҳа аҽаннакылоит акәымзар.
Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Акрааҵуан ҳаԥсабара сыла ишәыбны иҳамбеижьҭеи. Иблахкыгахаз аӡын агәеисыбжьгьы аҭҳара-аҭҳараҳәа иуаҳауа иҟалеит. Аӡын ҽа ԥсык ахалеит: ашәарыцаҩ изаԥ дназыԥшит, ахәыҷы асеигәыдҵарахь деихеит, ахәыҷы моу, адугьы асырбылгьа ирапар цәгьа имбеит.
©
Foto / Есма Ҭодуаԥҳа
Оҭҳара ақыҭан илеиз асы
"Ҳхаан ас дуқәа леиуан, аҵаа ҟалон, ҳанхәыҷыз ачалт ҳаргылон, аҵарақәа ҳкуан. Уажә ҳа ҳхәыҷқәа ачалт закәу рыздырӡом, аӷәқәа рыла еидыргыланы, ашашәа аҵданы, алаба хәыҷқәа аҵаргыланы, ардәынақәа ааиуан, аҵарақәа. Уажә амода ҽакала иҟалоу, ахәыҷқәа уи аинтерес рымам. Анкьа асы злеиуаз еиԥш уажәы илеиӡом, сынтәа хәҷык ицәгьақәам. Уажәы асы илеиз ачымазарақәа крыкаҟазар иқәнагоит, ашәыргьы иазеиӷьуп, адгьыл иазеиӷьуп, аҽаҩрақәа ирзеиӷьуп, ахәаҷамаҷақәа ықәнахуеит, иара ауаагьы ирзеиӷьуп", – иҳәоит Оҭҳара инхо Раули Аиба.
©
Foto / Есма Ҭодуаԥҳа
Оҭҳара ақыҭан, Есма лҭаацәараҿы ачалт дыргылеит
Раули Аиба ашәарыцара абзиабаҩцәа дреиуоуп. Иара имоуп ала шәарыцақәагьы. Уажәтәи аамҭазы хара имцакәа, ааигәа-сигәа ишәарыцо иршьуа ардәына, аҳәыҳә, акәатақәа роуп иҳәоит. Аамҭацыԥхьаӡа иара ахатә гьама амоуп ҳәа азгәаиҭоит иара.
©
Foto / Есма Ҭодуаԥҳа
Бармышь ақыҭан акәаҭақәа рзы ишәарыцоит
"Амнахь, Аџьхәа ҳәа иашьҭоуп, уажә сцан игәаҭаны сааит, абнаҳәақәа амоуп. Уахь амшә инаркны, ашәарахқәа рацәаны иамоуп, ашәарацыцәагьы рацәоуп, аха иаргьы ыҟоуп. Уажә сахьыҟаз рышьҭақәа ҳәа акагь сымбаӡеит, нас ҽазнык сцароуп. Нас ҳара ақәыџьмақәа цәгьала аԥхасҭа ҳарҭоит. Сынтәа ԥшь-хык ҳцәырфеит убыс. Уи аԥхасҭа ҟамларц азы уахеҩароуп, игәауҭалоуп. Ашәақь амашәыр ацуп, уахьхысуа, ушхысуа гәауҭароуп, агәыз ҳәа ухысит ҳәа иҟалаӡом, анахьхьигьы аӡә дгылазар гәауҭароуп, ашьацма еиԥхьыттоит, ана абардра ыҟазар ҟалоит, ана аҵлақәа гылоуп, ауаҩы аӡәы дгылазар даҵәахыр ҟалоит, ишәарҭоуп, убри аҟнытә зегьы ишәаны-изаны иҟауҵароуп, уахьхысуа гәауҭароуп", – еиҭеиҳәоит ашәарыцаҩ.
©
Foto / Есма Ҭодуаԥҳа
Оҭҳара илеиз асы
Ааигәа дыҟа, хара дыҟа ашәарыцаҩ аԥҟарақәа дрықәныҟәозароуп уеизгьы. Ирҳәоит аӡын шӡыну имҩасыр, адгьылгьы иазеиӷьхоит, аԥсабара иазеиӷьхоит, аҳауагьы аҽарыцқьоит ҳәа.
Ашықәс ҿыц алагамҭа агәыӷра унаҭоит уи иацааиуа аамҭақәагьы лҵшәа бзиала имҩасып ҳәа.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
- Ахьа рацәаны иҟалар, аҵыс ашәа аҳәашьалагьы, ма аԥсуаа асы анауа злардыруа
-
"Уцара ззымдыруа уаара еигәырӷьааит": ашәарыцара иадҳәалоу ақьабзқәа
"Аӡы цқьа ухыԥшылозар - ажәабжь бзиа иатәуп": аԥхыӡқәа ирыдҳәалоу ажәлар разгәаҭарақәа
Ацәа – ауаҩы зда ԥсыхәа имам, игәабзиареи иԥсҭазаареи иахәҭаку акы акәны иҟоуп. Аԥсуа жәлар рмифологиаҿы ацәа ианцәахәны ирыԥхьаӡон Напкылҵәеи Цәаблаҟи. Ашьыжь агылара зцәыуадаҩу, инамыцхәны ацәара бзиа избо изы иахьа уажәраанӡагьы ирҳәоит "Дцәарҭанхалеит" ма "Цәаблаҟы дылкит" ҳәа.
Сусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik
Ацәа ауаҩы изы иԥсыршьагоуп, убасгьы ацәа иузаанартуеит ҵҩа змаӡам аҵыхәтәанынӡа иҭҵаам аԥхыӡқәа рдунеи.
Схәыҷра ашықәсқәа раан сыцәа арҭынчразы Ҭхьына ақыҭа иалиааз санду Нусиа Шьынқәба-Ашхаруа лҟнытә лассы-лассы исаҳалон абарҭ ажәақәа: "Нанду бара дбыкәыхшааит, барӷьажәҩа Ҳазшаз итәарҭоуп, бармажәҩа - аҩсҭаа. Банышьҭало аԥхыӡ бзиақәа ббаларц, Ҳазшаз дыбхылаԥшларц, барӷьажәҩа ааныжьны бармажәҩа бақәиа, нас аԥхыӡ бзиақәа ббалоит. Аҩсҭаа бымԥан дзааиӡом!" ҳәа.
Аԥхыӡ бзиа убар, жәаҳәарада угәы азнарҳауеит. Аԥхыӡқәа ирызку аилкаарақәа рҿы хшыҩзышьҭра арҭон аӡы, избан акәзар иара аԥсҭазаара, абзиара иасимволуп, аха уи инамадангьы еиуеиԥшым аҭагылазаашьақәа ирҟазшьарбагоуп:
- Ԥхыӡла аӡы ҵқьа ухыԥшылошәа убар – ажәабжь бзиа иатәуп.
- Аӡы цқьа ухиааланы уӡсошәа убар, абзиабара цқьа узааиуеит.
- Аӡы хәашь уаԥхьа илеиуазар – ажәабжь бааԥсы, абз, ацәгьаҳәара иатәуп.
- Аӡы хәашь уҭаҳазшәа убар – аӡәы ацәгьа уалеигалоит, абз уаҟьашьуеит.
- Аӡы, ма аԥсыӡ уҩныҟа инаугошәа ԥхыӡрыла иубар, аҭаацәараҿы алаӷырӡ, аԥсра иазҳәоуп.
Аԥхыӡқәа ирыдҳәалоу агәаанагарақәа, жәлар разгәаҭарақәа еиуеиԥшым амаӡақәа узаадыртуеит, иаагозар:
- Еигәышәума, еихоума, ҳәызбоума иарбанзаалак аихаҷамаҷа уреиԥхыӡуазар, дук хара имгакәа ҭыӡшәак уақәшәоит.
- Аԥхыӡ анубалак, уааҳәны ушьҭалар, иубаз аԥхыӡ ухашҭуеит ҳәа азгәарҭоит аԥсуаа.
- Иԥсхьоу аӡәы ԥхыӡла дуҿасыр бзиоуп, имчра зегьы уара иуиҭоит рҳәоит.
- Акәац еиҿыхны уҩны ишыкнаҳау ԥхыӡла иубар – ашықәсан аԥхасҭа бааԥс уоуеит.
- Аԥхыӡ анубалак, аԥенџьыр ахь уԥшыр, иубаз аԥхыӡ ухашҭуеит рҳәоит.
"Аԥхыӡ бааԥс убар аҵкыс, ушааԥшуа иухугар еиҳа еиӷьуп" аҳәоит жәлар ражәаԥҟақәа руак. Ҳәарада, ауаҩы иибо аԥхыӡқәа еснагь еиԥшым, аԥхыӡ бааԥс убазар, иубаз ацәгьара лабҿаба иҟамларазы урықәныҟәар ауп иҷыдоу азгәаҭарақәа:
- Аԥсуаа рҟны аԥхыӡ бааԥс анырбалак, иҩагыланы рҿы-рнапы рыӡәӡәон "аӡы шцара уцааит, аӡы шцара уцааит" ҳәа хынтә иҳәо.
- Шьыжьы аԥхыӡ бааԥс убазар, шьыбжьаанӡа еиҭауҳәар ҵасым рҳәоит.
- Аԥхыӡ бааԥс збаз еиҭеиҳәарц иҭахызар, заа иҿи инапи иӡәӡәароуп, нас еиҭаиҳәаз аԥхыӡ бааԥс лабҿабахом.
- Аԥхыӡ бааԥс убар, ухчы аарҳәны иухчнуҵароуп.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
- "Аӡы цқьа ԥхыӡ иубар, абзиара иазҳәоуп": аԥхыӡқәеи урҭ реилкаарақәеи
-
Анарцәԥхыӡ, мамзаргьы илабҿабахаз анашана
-
Асымпыли аҽҵыхәеи, мамзаргьы аԥхыӡ агәра шызгаз
Ҷыҭанаа амаинингқәа рызҵааразы: аҿыхра мацара азхаӡом
(ирҿыцуп 10:24 24.01.2021)
Аҟәа араион ахада Алхас Ҷыҭанаа арадио Sputnik аефир аҿы еиҭеиҳәеит амаинингқәа рҿыхразы ицо аусуреи, уи алҵшәа аманы иҟаларцаз иҟаҵатәуи ртәы иҳәеит.Раионк аԥсҭаазараҟынтә: Ҷыҭанаа амаинингқәа рызҵааразы
"Аусурақәа амаинингқәа рҿыхразы ҳаҿуижьҭеи акрааҵуеит. Аха уадаҩрас иҟоу акоуп, аҿыхрада уаҳа азин ҳамаӡам. Акы аҿыхны егьы аҿы унеиаанӡа, иаҿырхыз аҿаркуеит. Азинтә усбарҭақәа ироур алшара ԥҟарада аус зуа афермақәа рмаругақәа рымхразы, убри лҵшәаны иҟалоит, уи азы административтә кодекс алагалақәа аҭахуп. Шьҭа ҩымз раҟара ҵуеит ари азҵаара аганахьала аусурақәа цоижьҭеи уахгьы-ҽынгьы. Афермақәа дуқәа иаҿаҳхыз амаругақәа доусы рыҩныҟақәа рахь иргеит. Амаҵурҭақәа, аҩнаҵаҟақәа, аҭуанқәа рҿы иқәыргылан аусура иаҿуп. Убри ауадаҩрақәа ҳазцәырнагоит. Ауаҩы иҿы унеины аҿыхра ҟалом, уи аҩыза азин ҳамам. Арцәара уи ус мариоуп, амаинингқәа ахьыҟоу зегьы еилкааны иҳамоижьҭеи акрааҵуеит, аха иурцәеит - иаҿаркит, убри аҟнытә акгьы аҽаԥсахӡом", - еиҭеиҳәеит Ҷыҭанаа.
Иаҳа инеиҵыху аиҿцәажәара шәазыӡырҩыр шәылшоит арадио Sputnik Аԥсны аефир аҿы, мамзаргьы аудиофаил аҿы.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
- Афымцамч ахархәара аларҟәра: Атәыла ахада идҵа шынарыгӡо
-
Бжьаниа амаинерцәа ахараԥса рықәҵаны рмаругақәа рымҳхуеит иҳәеит
-
Бжьаниа ажәалагала ҟаиҵеит закәаншьаҭада акриптовалиута аиуразы аҭакԥхықәра рӷәӷәазарц