Сусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik

Зԥашәқәа ҵаулоу традициоуп азуҳәар алшоит ҳмилаҭ рҟны арахәааӡара. Жәытә-натә аахыс аԥсуаа рнапы алакын ахш-харҵәы, акәац рыгзмырхаша ашьамаҟа, аԥсаса рааӡара. Адгьыл иқәаарыхуаз, иазааигәаз, иара убас арахә бзианы изааӡоз анхаҩы иҩны абарақьаҭра, афатә агхомызт.

© Foto / предоставлено Саидой Жиба

Ирахәымшхарц азы ирӡатәуан: Ашьа Дбарԥҳа-Жьиба ажә шырныҳәоз еиҭалҳәеит

Ирацәоуп арахәааӡара иадҳәалаз аҵас-қьабзқәа, убарҭ инарылукаар алшоит "Зқьы ааӡаны – шәкы абна алаҵара" аҵас. Ари аҵас ишаҳәоз ала, зқьы хы зааӡаз арахәааӡаҩ, ирахә еибга-изҩыда, еилаҩҩы иҟаларц азы, шәкы нарылцаны иоуижьыр акәын.

"Ирахә ирылицоз иалшон агыгшәыгқәа ирфар, ма даҽа рахә гәарҭак ирылалар, иҟалон излицаз арахә иааны ирылаларгьы, аха аус злаз – шә-хык рхы иақәиҭны иахьырҭахыз ицон, аԥшәма аԥсабара инаҭаз абеиара аҟнытәи ахәҭак азирхынҳәуан, шамахаӡак акәымзар, зых ҳаҭыр ақәызҵоз арахәааӡаҩцәа рыбзарӡы неимда-ааимдо ирҳәон. Ари аҵас аԥсабареи ауаҩи ргармониа иасимволын" - зыӡбахә ҳәоу аҵас иазкны абас иҩуеит аҵарауаҩ Иура Аргәын ишәҟәы "Аԥсуаа ретнологиа" аҿы.

Иахьа хадаратәла арахә зааӡо ақыҭаҿы инхо анхаҩыжәлар роуп. Урҭ рнапы злаку аус рықәманшәалахарц изықәныҟәо аԥҟарақәа ыҟоуп, даҽакала иуҳәозар, ажәлар разгәаҭарақәа.

© Фото : Нонна Ҭхәазԥҳа

Жәабран - арахә реизҳаразы, ԥырхага рымамкәа рааӡаразы аԥсуаа иныҟәырго аныҳәара

Абра иаасгәалашәеит атема иақәшәаша саныхәыҷызтәи хҭыск. Сан шьҭрала Ҭхьына ақыҭа деиуоуп, убри аҟнытә аԥхынтәи аԥсшьара мшқәа рӷьырак анысхызгоз ыҟан саншьцәа Ашьхаруаа рҟны. Ҽнак, аҭаацәараҿы ажәқәа злархьоз аныгақәа руак мҵысԥаан, ахәыҷқәа зегь ишырҟазшьоу еиԥш ахаҳәқәа ҭасыԥсеит, аԥслымӡ иасыргеит, ажәакала хәмаргас иҟасҵеит. Досу зхатә ус иалашыҩкны иаҿыз аиҳабацәа аԥхьа сызҿыз рызгәамҭеит. Аха дук мырҵыкәа санду лылаԥш сныҵашәеит. Ԥсабарала аҟәыӷареи аҟәымшәышәреи злаз ԥҳәысын санду Нусиа Шьынқәырԥҳа, мыцхәы лыбжьы ҭымгакәа, жәа хаала исеиллыркааит ус аҟаҵара шхәарҭам. Уажәыгьы сгәы иқәыҩуеит нану ԥсаҭа шкәакәа лыбжьы хаала исалҳәаз лабжьгара: "Сусанна, ажәқәа злархьо аныга алакьысра ҵасым. Уи ахш ада акгьы иазкымзароуп, даҽакы иаурҟьашьыр ҵасым, нас хьарала ҳмаџьанахоит, абарақьаҭра цоит". Усҟан рацәак схыҵуамызт, аха наунагӡа сгәалашәараҿы иаанхеит уи абжьгара.

Уимоу, уи ахҭыс инаҿырԥшны абра иасырбарц сҭахуп арахәааӡара иадҳәалоу жәлар разгәаҭарак ртәы:

•  Ажәхьа алаԥш ақәымшәарц азы ацаха ҟаԥшь ахарҵоит.
• Ажә ныҳәамкәа ахш-харҵәы аҩны идәылыргом, абарақьаҭра цоит ҳәа.
• Ажә ҿыц ихьаны иубар ҿумҭроуп рҳәоит, мамзар аҟаара ҵнагоит.
• Ажә еимгәа аҵла ахы кыднашьылозар, аҵша ариуеит – ахәда кыднашьылозар, ацәҵыс ариуеит рҳәоит.
• Ажә есышықәса ацә ахшозар, ианхьалак аԥаҭра иканажьуа угәыла ихкаара иҭаужьыр, аҵша ахшоит рҳәоит.
• Ажә хьаны аныга хымҩакәа аҩныҟа иугозар, ахш ажәҩан аурбар ҟалаӡом, иҵасым.
• Арахә ушавсуа ихәаар, ахәы алумхыр, иузгәакьоу аӡә дыԥсуеит рҳәоит.
• Арахә рҵыхәа шьҭыхны ианыҩуа, амшцәгьа иазҳәоуп.
• Арахә зҭиуа "умшра сзынхааит" ҳәа ииҭиуа ахәы алихроуп, инапы имгарц азы.
• Арахә аазхәо ахә анаҩсангьы ҭаҭынзаргьы акы ииҭароуп, зҟны иааихәо "инапы имгарц" азы.
• Арахә аԥсра-абзара рҿы нагатәыс иуоузар, уанаауа хымԥада ашаха ааугароуп, мамзар ҵасым, урахә рымшра цоит рҳәоит.

Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:

• Аҩнатә ҧстәқәа рынцәахәы имҵаныҳәара: кәтолаа Жәабран шазгәарҭаз

• Жәабран: Аиҭар инцәахә ду – арахә ирхылаԥшу изку аныҳәара

Саида Жьиԥҳа, Sputnik

Аҩнатә ԥсаатә анхаҩы изы ималуп. Уи иманаҵы амла дакӡом. Инаҭоит акәтаӷь, ифоит ажьы. Ацәгьеи абзиеи рахь инаигоит, иҭаххар - иҭиуеит. Убри аҟнытә аҩнатә ԥсаатә рацәа ыҟам, шаҟа нуҵо аҟара убарақьаҭхоит.

Калдахәара ақыҭан инхо Лиудмила Цымцԥҳа иаҳзеиҭалҳәеит жәытә аахыс, ауаҩы инхара, инҵыра амшьҭа цәгьа иаҟәыгазарц азы жәлар разгәаҭарақәа ишрықәныҟәоз, уи аҭыԥ аман аҩнатә ԥсаатә ааӡараҿгьы. Лара иахьагьы дшыхәыҷызнатә леиҳабацәа ирҿылҵааз алоуп аҟәарҭ шхылҵо.

"Аҟәарҭ ахҵара аамҭа анааилак, аҩнԥҳәыс (анхәа дыҟазар - лара), аӡәгьы лыбжьы имырҳакәа, иалхны илымоу аҭыԥ аҟны дныҳәаныԥхьаны акәтаӷь аҵалҵоит, иахьҭатәоу акы нахалыршәуеит. Уи ашьҭахь, иахьынӡахтәалоу 21 мшы, аҭаацәара аҩныҟа, убас ашҭахь иааргаӡом аҩежь ԥшшәы змоу изакәызаалак шәҭык. Избанзар уи мышқәак рашьҭахь ихбалоит. Акәтагь агәы ҩежьуп, ашәҭ шканӡо еиԥш иаргьы ҩашьахоит ҳәа ирԥхьаӡоит. Убас ашҭаҿы ашәшәра ҟалаӡом, акәтаӷьқәа шаҟәоит", - жәлар разгәаҭарақәа дрылацәажәоит аԥҳәыс бырг.

Лиудмила Цымцԥҳа лыҩнахьы Бзыԥ аӡиас иху ацҳа уқәсны ауп ушнеиуа. Аҟәарҭ ахҵара аамҭа анааилакгьы, абри ахырхарҭагьы аҵакы анамоу ыҟоуп.

© Foto / предоставлено Вандой Хагуш

Калдахәара ақыҭан инхо Лиудмила Цымцԥҳа

"Иаҳҳәап, аҟәарҭ иаҵасҵо акәтаӷь сымамзар, иаасхәоит, мамзаргьы сыуа-сҭынха исырҭоит. Аха ҳара ҳамҩа хада Бзыԥ аӡиас иху ацҳа ауп. Убри аҟнытә акәтаӷь аазгозар, изҭоу амакәан снапала ишьҭыхны, схагәҭ иарбаны ишыску мацара ауп ацҳа сшықәсуа. Акәтаӷь аҵа аӡы ихурԥшылар, акәҷышь ылҵӡом рҳәоит. Аӡиас, мамзар икәаразааит, ишаҟь-шаҟьо ишцо еиԥш, акәтаӷьгьы аԥхарра аналслак убри иаҩызахоит рҳәон адуцәа", - лажәа иацылҵоит Лиудмила Цымцԥҳа.

Аԥҳәыс бырг иазгәалҭеит, акәтаӷь аагатәны илымазар, лхаҭа дзымцар, илшьҭуа аҭаацәара датәума, дҭынхоума, дгәылоума, имшьҭа бзиоуп ҳәа иԥышәаны илымоу иоуп.

Аҟәарҭ ахьху дазусҭазаалакгьы аӡәы днеины дыхԥшылошәа абар, ихыҵуеит. Акәтаӷь аҵазҵас лыда, атәым данаднамкыло ыҟоуп.

21 мшы рышьҭахь, акәҷарақәа анылҵлак, аҩнԥҳәыс, агәараҿы, ма рашҭа акәша-мыкәша ирху аҭәа рыҭра инҭаҵаны, уи аҵаҟа амшьҭа цәгьа шәҟәыгазааит ҳәа махәык ахәаци (крапива) ҵәымаӷ цыраки аҵаҵаны инҭалыртәоит.

"Иҟалалоит зны-зынла аԥшәма лхала лылаԥш шыцәгьоу анылзымдыруа. Убри аҽацәыхьчаразы ауп, акәҷарақәа ирыҵоу аҭәа ахәаци аҵәымаӷи шаҵарҵо", - инаҵылшьит Лиудмила Цымцԥҳа.

Арҭ азгәаҭарақәа хазҵо аҳәса, аҟәарҭ адагьы, ашәишәи, акәата, аҟыз уҳәа ихырҵозаалакгьы ирықәныҟәоит.

Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:

• Ирахәымшхарц азы ирӡатәуан: Ашьа Дбарԥҳа-Жьиба ажә шырныҳәоз еиҭалҳәеит

• Аҭәҳәаҟаҵаҩ Лариса Саӷариаԥҳа: аҭәҳәа аҳақьым ицхыраара иаҩсуеит

• Анҷакәынҷа: аԥсаатәқәа рынцәахәи аҵыс бызшәеи