Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Амзартә ныҳәақәа раан ажәлар нцәахәқәак ирымҵаныҳәозар, аныхақәа ирзыркуазар, мамзаргьы еиуеиԥшым аԥсабаратә цәырҵрақәа ирыдырҳәалозар (иаҳҳәап, ақәа арура), иҟоуп хазы игоу, ауаа реибабара иазку аныҳәақәа (иаҳҳәап, ажәлантә реизара). Урҭ "еиҭаҵуа аныҳәақәа" ҳәа рыхьӡуҵар ауеит. Еиҭаҵуа аныҳәақәа иалкаау рыцхәк иадҳәаланы иҟам, иара убас ҭыԥкгьы иадҳәаланы иҟам, иахьа џьара имҩаԥысуеит, уаҵәы – даҽаџьара.
Ажәлантә реизарақәа рнаҩсангьы, аиҳаракгьы ақыҭауаа реимадарақәа рырӷәӷәаразы, аҿар реибардырразы имҩаԥыргон ақыҭатә ныҳәақәа. Иҟан иаҳа идуны имҩаԥыргоз, иҟан имаҷыз. Идууз аныҳәа мчыбжьык, ҩымчыбжь ианымҩаԥысуаз ыҟан.
Аныҳәа анаҳҳәо, уи иаанаго аишәа архиара, акрыфара, акрыжәра мацара акәым, арахь иаҵанакуеит еиуеиԥшым ахәмаррақәа, аицлабрақәа, ашәаҳәара, акәашара. Ас еиԥш аныҳәа азкын ауаа реибадырра, реигәныҩра, реиҭанеиааира. Аиҳабацәа хазы еидтәалозҭгьы, аҿар реиқәшәаразы хазы иалхыз аҭыԥқәа ыҟан.
Аныҳәа иузаҟәымҭхоз аиндаҭларақәа иреиуан аҽырыҩра, аҽырхәмаррақәа, аҵәы аршәра, ақәԥарақәа уҳәа. Иахьа қыҭак аҟны аныҳәа мҩаԥгазҭгьы, уаҵәы даҽа қыҭак ахь ицон, иныҟәон. Ас еиԥш иҟаз аиҭанеиааирқәа инарыгӡон асоциалтә функциа хадақәа: аиуаратә, аиҩызаратә еимадарақәа рырӷәӷәара рнаҩсгьы, абзазаратә, аџьармыкьатә еимадарақәа рыбжьалон. Аҿар рзы акәзар, иаԥнаҵон аҭагылазаашьа урҭ реибадырра, аҭаацәарақәа раԥҵаразы арманшәалара.
Иахьа ас еиԥш иҟоу "еиҭаҵуа аныҳәақәа" даҽа формак аархәеит. Урҭ рахь иаҵаукыр ауеит, иаҳҳәап, аспорттә еицлабрахь ииасыз есышықәсатәи аҽырыҩрақәа, аџьармыкьатә еимадара иаҳа иазааигәоу аҽаҩра аныҳәа. Аха урҭ рҟны иубаӡом ихадоу асоциалтә функциа – аиҩызаратә, аиуаратә еимадарақәа рырӷәӷәра. Ҳаамҭазы аџьармыкьатә хықәкы аԥыжәара агоит, зехьынџьара ишыҟоу еиԥш.
Иахьагьы имҩаԥысуа ажәлантәқәа реизара акәзар, аформалтә ҵакы аархәоит, "зегьы иҟарҵо ҟаҳҵоит" ҳәа. Убри аан ажәлантә уаанӡа иаадырԥшуаз аидгылара аҩыза иахьа иаадырԥшуам, макьанагьы еицхыраауашәа ишыҟоугьы, иаҳа-иаҳа аԥсыҽхара ишаҿу убоит. Уимоу, аԥсуа иажәаԥҟа "агәыла агәы даҩызоуп"-гьы иахьа актуалра ахьамам ыҟоуп.
Аглобализациа апроцессқәа аԥсуа иԥсҭазаарагьы ианыԥшуеит ҳәарада, убри аан, атәылақәа жәпакы, иахьа ҳара ҳазнысуа амҩа иахысхьоу иреиӷьу рытрадициақәа рышьҭкаара иаҿызар, ҳара макьана уи ахдырра аҟынӡа ҳамнеиӡац. Издыруада иарбан ҳәҳәагақәоу ҳзықәԥалараны ҳаҟоу макьана ҳахдырра аҭыԥ ахь иааирц азы.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
Ацәа – ауаҩы зда ԥсыхәа имам, игәабзиареи иԥсҭазаареи иахәҭаку акы акәны иҟоуп. Аԥсуа жәлар рмифологиаҿы ацәа ианцәахәны ирыԥхьаӡон Напкылҵәеи Цәаблаҟи. Ашьыжь агылара зцәыуадаҩу, инамыцхәны ацәара бзиа избо изы иахьа уажәраанӡагьы ирҳәоит "Дцәарҭанхалеит" ма "Цәаблаҟы дылкит" ҳәа.
Сусанна Ҭаниаԥҳа, Sputnik
Ацәа ауаҩы изы иԥсыршьагоуп, убасгьы ацәа иузаанартуеит ҵҩа змаӡам аҵыхәтәанынӡа иҭҵаам аԥхыӡқәа рдунеи.
Схәыҷра ашықәсқәа раан сыцәа арҭынчразы Ҭхьына ақыҭа иалиааз санду Нусиа Шьынқәба-Ашхаруа лҟнытә лассы-лассы исаҳалон абарҭ ажәақәа: "Нанду бара дбыкәыхшааит, барӷьажәҩа Ҳазшаз итәарҭоуп, бармажәҩа - аҩсҭаа. Банышьҭало аԥхыӡ бзиақәа ббаларц, Ҳазшаз дыбхылаԥшларц, барӷьажәҩа ааныжьны бармажәҩа бақәиа, нас аԥхыӡ бзиақәа ббалоит. Аҩсҭаа бымԥан дзааиӡом!" ҳәа.
Аԥхыӡ бзиа убар, жәаҳәарада угәы азнарҳауеит. Аԥхыӡқәа ирызку аилкаарақәа рҿы хшыҩзышьҭра арҭон аӡы, избан акәзар иара аԥсҭазаара, абзиара иасимволуп, аха уи инамадангьы еиуеиԥшым аҭагылазаашьақәа ирҟазшьарбагоуп:
Аԥхыӡқәа ирыдҳәалоу агәаанагарақәа, жәлар разгәаҭарақәа еиуеиԥшым амаӡақәа узаадыртуеит, иаагозар:
"Аԥхыӡ бааԥс убар аҵкыс, ушааԥшуа иухугар еиҳа еиӷьуп" аҳәоит жәлар ражәаԥҟақәа руак. Ҳәарада, ауаҩы иибо аԥхыӡқәа еснагь еиԥшым, аԥхыӡ бааԥс убазар, иубаз ацәгьара лабҿаба иҟамларазы урықәныҟәар ауп иҷыдоу азгәаҭарақәа:
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
Анарцәԥхыӡ, мамзаргьы илабҿабахаз анашана
Асымпыли аҽҵыхәеи, мамзаргьы аԥхыӡ агәра шызгаз
Аҳамҭа – ари ауаа рыҩнуҵҟатәи реизыҟазаашьа аазырԥшуа актуп. "Аҳамҭа" ақьабзтә ҵакыла уахәаԥшуазар, уи ауаҩы аԥсабара иаиҭо аҳамҭа аҵанакуеит, ахаҭабура аҳасабала – иаҳҳәап: "зқьы ааӡаны шәкы абна алаҵара". Ҳамҭас, ҭабурас иаанрыжьуеит иара убас, иԥшьоу ҭыԥк аҿы амаҭәарқәа (иаҳҳәап: ашәарыцацәа ашьха ианхыҵуа уи ашьапаҿы иаанрыжьуа ахҿа, аҳәа, ма даҽа бџьармаҭәак). Мамзаргьы аныҳәаҩ дандырныҳәо ихымԥадатәны аҳамҭа ирҭоит.
Аҳамҭа (маҭәарк) аӡәы даҽаӡәы иҭара аритуалтә ҵакы ныҟәнагоит, убри азын ихадароуп ҳамҭас иҟауҵо закәу, иуҭо амаҭәар ахаҭа аҵакы.
Аҳамҭақәа зегь раԥхьа игылоуп ачеиџьыка. "Ичеиџьыка инапы иқәыргылан диԥылеит" рҳәоит аԥсуаа, уи еиҳау аҳамҭа ыҟаӡам ауаҩы изы.
Ауаҩы идкылашьа зегьы иреиҳау малуп, убри аан ихадароу аишәа заҟа беиала ирхиоу акәым, аԥшәма ихаҭа ари акт иазыҟазаашьа ауп, уи иаанарԥшуеит иззынархоу ушизыҟоугьы.
Иалкаатәуп, ачеиџьыка шхадароу шааԥшуа аԥсуаа рныҳәаратә қьабзқәа рҿы. Иарбанзаалак аныҳәара акрыфара аритуал ацымкәа имҩаԥысуам, еснагь иныҳәо ауаҩы дзыхныҳәаз зегьы агьама дирбоит. Ари мацарагьы иунарбоит ачеиџьыка аҵакы аҳаракра, пату ақәҵара, амчра злоу адоуҳаратә функциа аҵаҵара.
Аҷкәын игәаԥхо аҭыԥҳа лзы, ма харантә иааз асас изы, иара убас "ухы аасҭа бзиа иубо ауаҩы изы" ҳәа шырҳәо еиԥш, аԥсуаа иалкааз ҳамҭаны иҟарҵон ашьабсҭа аԥсы шҭаз икны, аҽы, мамзаргьы иԥшӡаӡа иҟоу, хәыц еиқәаҵәа злам аџьма, зтәыҩақәа ыршаны иҟоу. Ашықәс ҿыц адырҩаҽны акәзар, "гәныҳәа" ҳәа изышьҭаз ақьабз амҩаԥгараан аиҵбацәа аиҳабацәа ҳамҭас ирырҭон ардәына, убри алагьы аҷқәынцәа реиҳабацәа рҿаԥхьа ирылоу рышәарыцаратә ҟазара аадырԥшуан, насгьы аиҳабы пату иқәҵара иасимволын.
Иҳәатәуп, ардәына ҳамҭас арԥыс игәаԥхаз аҭыԥҳа ишылзынаиҭиуаз. Амала аҭыԥҳа лзы уи дырԥшӡон: абаз аҿыҵакны, арасамахә иқәыртәашәа, аҵиаақәа ирылартәаны.
Иазгәаҭатәуп, иара убас асас аҩны дахьааиз игәаԥхаз, илаԥш зықәшәаз иарбан маҭәарзаалак иара ишитәхо, ҳамҭас иширҭо.
Иахьатәи ҳаамҭазгьы иуԥылоит зыԥсы ҭоу ашьтәа ҳамҭас аҟаҵара. Аиҳарак уи зыдҳәалоу ахәыҷы иира ауп. Ахәыҷы данилак, аӡӷаб лҭаацәа аҳамҭақәа иаарго раԥхьа игылоуп зыԥсы ҭоу аџьма шкәакәа, атәыҩақәа ырԥшӡаны иҟаҵаны.
Аҭыԥҳа аҳамҭа аҭакс иҟалҵон лнапала иқәҵаны иҟалҵаз ачабра, ампахьшьы. Напылаҟаҵара ақәҵараҿы уи иаалырԥшуан еиуеиԥшымыз асахьақәа, уи алагьы аӡӷаб лара лҟазарагьы цәырылгон. Ус еиԥш иҟаз аҭыԥҳацәа "аҵыс мҩас асахьа ҭылхуеит" ҳәа лзырҳәон.
Иахьатәи ҳаамҭазы аҳамҭа аҟаҵара ақьабзқәа инарҟәыҭханы зыда ҟалашьа амам акакәны иубарҭоуп. Аха убри аан аҳамҭа ззыҟауҵо игьама ақәшәара ауп иаҳа изышьклаԥшуа. Егьа ус шакәугьы, иахьагьы ҳамҭас иҟарҵо амаҭәар аҵакгьы азгәарҭоит.
Иаҳҳәап, аӡәы имшира ыҟазар, ачабра, ма ачхьарԥ ҳамҭас изыҟарҵом – ачабра алаӷырӡ иатәуп, ачхьарԥ - нарцәытәи адунеи ахь уиазго маҭәаруп ҳәа. Мамзаргьы аҷкәын ахьы ҳамҭас аӡӷаб илиҭозар, уи аҵакы шдуу, аҷкәын ихықәкы лнардыруеит аӡӷаб.
Аха ишыҟазаалакгьы, аҳамҭақәа иреиҳау ауаҩы иччаԥшь ауп, аамҭақәа зегьы раан уи ԥсахрада иаанхоит.
Иаҳа инеиҵыху аиҿцәажәара шәазыӡырҩыр шәылшоит арадио Sputnik Аԥсны аефир аҿы, мамзаргьы аудиофаил аҿы.