Аныҳәамшқәа рзы аиҭанеиааира аҵакы аԥсуаа ртрадициатә культураҿы
(ирҿыцуп 16:47 10.01.2021)
Аԥсуаа рҟны аныҳәамшқәа аиҭанеиааира ақьабз иузаҟәымҭхо ирыдҳәалоуп. Уи ҳкультураҿы иаанарԥшуа аҵакы атәы ҳадылгалоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр аҭҵаарадырратә усзуҩы Есма Ҭодуаԥҳа лматериал аҿы.Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Иарбанзаалак аныҳәа - ари ауаҩы икультура аазырԥшуа азеиԥш ҵакы змоу уаажәларратә актуп. Аныҳәақәа зегьы ирыцуп урҭ иузырҟәымҭхо рхатәы ҟазшьақәа. Аныҳәақәа рҟны аԥхьа игылоуп аишәа архиара, аидтәалара. Убас, ааԥын аԥсабара аҿыхара аума, ҭагалантәи аҽаҩра ақәныҳәара аума, аԥхынтәи амш алыԥха аума традициатә қьабзла имҩаԥыргоит. Аӡынтәи аныҳәарақәагьы урҭ ирылхәдаам.
Аӡын Ашықәс ҿыц аныҳәа амҩаԥгара ааҩс Қьырса ныҳәа азгәаҭаранӡа ауа-агәыцхәы, агәыла-азла еиҭанеиааиуеит. Аиҭанеиааира - ари аныҳәа иахәҭаку қьабзуп. Қьырса ныҳәа аҽназы ари аиҭанеиааира аҵакы еиҳагьы аҽарӷәӷәоит. Араҟа еилалоит амифологиатәи адинхаҵаратәи дунеихәаԥшрақәа. Амифологиатә ҵакыла Қьырса ныҳәазы ихадароуп амра агылара – амра аира аҵакы, уи иадҳәалоу ақьабзқәагьы мҩаԥыргоит Амра анцәахәы ихьӡала.
Адинхәаԥшратә знеишьала акәзаргьы, Иаса Қьырса иира амра ахаҭа аира иадыркылоит: "адоуҳатә лашара адунеи ақәлара". Ари аҽны ауаа еиҭанеиааиуеит, Қьырса иира еигәырӷьоит, ажәабжь бзиа аҩнаҭақәа рахь иаазго ахәыҷқәа аҳамҭақәа рзыршоит, игәырӷьоит. Ари аҩыза аиҭанеиааира ахәыҷқәеи аиҳабацәеи реизыҟазаашьа аанарԥшуеит, иара убас ахәыҷқәа абзазаратә ус ралархәра. Уи ианыԥшуеит абзазаратә культура.
Аиҳабацәа уанразҵаауа аиҭанеиааира ҵакыс иамои ҳәа, аҭак ҟарҵоит абас: "Ишԥабзиаз аамҭақәа, ақыҭа зегьы ҳалсуан ҳаибархәмаруа, ҳаччо, алаф ҳҳәон, ҩнаҭацыԥхьаӡа ҳнеиуан, ирыдаҳныҳәалон, нас дара аҳамҭақәа ҳарҭон: ахаа, ашәыр, аконфеҭ. Уажәы ҳаилахоуп, аха ҳамам, ҳаашьоит".
Аиҭанеиааира аҵакы аидныҳәалара, ауа-аҭахы реибабара адагьы иаҵоуп ахатәы магиатә ҵакы. Уи иаанарԥшуеит зыбзазара аку ауаа реилахәыра. Иара убри адагьы, ишдыру еиԥш, Қьырса аныҳәа аҽны инаркны амш ацлара иалагоит (уаанӡа, ԥхынҷкәын 25 инаркны ари аҽнынӡа амши аҵхи еиҟаран), убри азын ауаа амш лашара гәырӷьарыла, еиҭанеиааирыла иаԥылоит.
Қьырса ныҳәа ашьҭахь ажьырныҳәа азгәаҭара аҽазыҟаҵара иалагоит, аиҳаракгьы ажьира амаа зку аныҳәаҩ доуҳалатәи аҽрыцқьара аетап дахысуеит.
Аиҭанеиааира иаанарԥшуеит агәыла-азла реизыҟазаашьа. Арҭ амшқәа рзы досу дара ргәы зызҭоу иҿоуп иахьнеиуа-иахьааиуа, ҽааныбзиала ҳәа еидныҳәало аҳамҭақәа еимырдоит. Ас еиԥш ала аиҭанеиааира аҭаацәара-бзазаратә культура акқәа шьақәзыргыло иреиуоуп.
Иазгәаҭатәуп, аиҭанеиааира аритуал егьырҭ ақьабз хкқәа рҿгьы ишуԥыло. Уи еиуеиԥшым аныҳәарақәа ирыхәҭаку елементуп. Иара шьақәгылоуп адныҳәалара ҟазҵои аҭак изҭои рныҳәаныԥхьатә диалог ала. Ҿырԥштәыс иааҳгап ашықәс ҿыцазтәи адныҳәалара:
"Ҽааныбзиала! – Ҽаангьы, цахәгьы Анцәа унаишьҭааит!"
"Ҽааны рҳәонаҵы шәагымзааит! – Ҽааныбзиала, мышьҭабзиала ҳҭалааит!"
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
-
Х-дунеик еимаздо: аԥсаӡ аҵаки уи архиашьеи аԥсуаа рдунеихәаԥшышьала
-
Амзартә рыцхә иадҳәалам – еиҭаҵуа аныҳәақәа
-
"Счеиџьыка уаӷрамгылан": аишәаҿы ахымҩаԥгашьа аетикет
"Уа узгьы акы аага, са сызгьы акы": аҭацаагараан аҽықәтәара аԥҟарақәа
(ирҿыцуп 08:41 11.04.2021)
Аҭацаагараан аҽықәтәара аԥҟарақәа ртәы дырзааҭгылоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рыҭҵаарадырратә усзуҩ Есма Ҭодуаԥҳа.
Егьа аамҭа царгьы атрадициақәеи ақьабзқәеи роуп амилаҭ аколорит аазырԥшуа, мамзар зҿлымҳарас иаиуааз амилаҭқәа зегьы рхатә цәаҩа рхамкәа, инеибеиԥшны инхозҭгьы?! Ҳара ҳҵасқәеи ҳқьабзқәеи ҳара ҳмилаҭ иамалуп, ҳмилаҭтә культура, ҳҭоурых иадацԥашәуп.
Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik
Иахьатәи ҳаамҭазы иубоит аҽԥышәарақәа атрадициеи аамҭеи еинырнааланы аԥсуа қьабзқәак рцәыргара еиуеиԥшым агәырӷьа ныҳәақәа рҿы, ачарақәа рҿы. Аҵыхәтәантәи аамҭазы ицәырҵуа иалагеит атенденциа абзиа ҟаҳҵап ҳәа згәы иҭоу иччархәха ианаақәхо, "иагьҩымкәа, иагьӡымкәа" ҳәа шырҳәо еиԥш.
Аԥсуаа "ҵаара ԥхашьарам" рҳәоит, уск уҽаназукуа атәы здыруа аиҳабацәа уразҵаар хымԥада еиҳа еиӷьуп, уаргьы уарԥшӡоит, угәҭакгьы арманшәалоит. Убарҭқәа иреиуоуп уажәы ҳаззааҭгыло аҽықәтәара аԥҟарақәа, лымкаалагьы аҭаца данаарго.
"Уа узгьы акы аага, са сызгьы акы аага!"
Абжьыуаа рҟны аҽы ианақәтәо иркуа аҟамчхәы алхразы ианцоз ажәархәмарраны ирҳәон абарҭ ажәақәа:
– Уабацо?
– Абнахь.
– Узцозеи?
– Ҟамчхәаагара.
– Уа узгьы акы аага.
– Са сызгьы акы аага!
Арҭ ажәақәа рҳәон ҟамчхәыс илырхыз алаба азхык рнапы акәыршаны, азҵаара аҭак ҟарҵацыԥхьаӡа рнапқәа еиҭныԥсахло еихаргыло ирку алабаҿы. Ари заҳҳәо, аҽымаҭәеи аҽыжәлага маҭәеи аԥхьа рыӡбахә умҳәакәа аҽықәтәарахь узиасуам. Насгьы идыруп, аԥсуаа рҟны ахаҵа иҽықәтәашьеи аԥҳәыс лҽықәтәашьеи, урҭ рҽымаҭәеи хаз-хазуп.
Аҽымаҭәа иаҵанакуеит: акәадыр, аӷәра, аҟамчы. Аԥсуа кәадыр чаԥа ҟарҵоит ҩ-хкыкны: абҩаш аласаны, ма араӡны ҳәынҵәрала еибыҭаны.
Аԥҳәыс кәадыр (аседла) чаԥашьала ахаҵа кәадыр зынӡагьы еиԥшым: уи аҩмахак аԥхьоуп иахьамоу, акьахьи абалышьи хаз-хазы иҟам, еимазыкны ицоит, иаҳа ирԥшӡангьы ихҟьоуп, ашькыл акәзар – армарахь ауп иахьамоу.
©
Sputnik / Томас Тхайцук
Аԥҳәыс кәадыр
Аԥҳәыс кәадыр иацырҵоит иара убас, аседласал – уи аҽы ашьҭахь хнаҩоит аҵыхәаҟынӡа. Иара убас аԥҳәыс дзықәтәоу аҽы аӷәра амаақәа еиҳа ипоуп, аҟәынақәа маҷны иақәгылоуп. Аԥҳәыс ҟамчгьы хазуп, уи ахәгьы аҿгьы еиҳа иԥшӡоуп, ипоуп.
©
Sputnik / Томас Тхайцук
Аԥҳәыс кәадыр
Аҽы иақәтәоу аҽыжәлага маҭәалагьы деилаҳәазароуп хымԥада. Ахаҵа изы – акәымжәи акабеи, аԥҳәыс аҽыжәлараан илыкәлыршоит аԥхьа рҟьаны лӡараҿы еибалыркуа амизанҵкы. Абас еиԥш иҟоуп ари азҵаара иааркьаҿны, еиҳа ихадоу алкааны иазгәауҭозар.
Аҽықәтәара аԥҟарақәа
Аԥсуаа рҿы аԥҟарақәа амоуп аҽыжәлара, аҽыжәҵра, ҽыла аныҟәара. Аҽыжәлараан асаси қәрала еиҳабуи рыҽқәа рзыркәадыруеит, рышькыл кны иҽыжәырҵоит аиҵбацәа. Аиҳабацәа анҽыжәлалак ашьҭахь аҿар еибарԥшны иҽыжәибаҵоит. Ашькылкра патуқәҵаран иԥхьаӡоуп, еихаҵгылароуп.
Аҽыжәҵраан ашькыл зкуа аҽы арыӷьарахьала давагылоит, иарӷьа напала икуеит аӷәра амаақәа, иарма напала амгәырха, ма ашькыл абжьында длақәыӷәӷәаны иааникылоит. Аҽыуаҩ иарӷьа шьапы ашькыл инкылхны иармарахьала дылбаауеит. Аҽыжәҵраангьы аҽыуаҩ иԥыланы дҽыжәырхуеит.
Аԥҳәыс иаҳагьы пату лықәҵаны, илыцхрааны дҽыжәырҵоит – дҽыжәырхуеит. Уи аҟәардә дықәыргыланы патула, ҳаҭырла дҽыжәырҵоит, данҽыжәҵуагьы убасҵәҟьа.
Иманшәаланы аҽықәтәара пату амоуп, аҽы ианымаало изы "ахых-шәых еиԥш дақәтәоуп", "аҽы агәҭа дақәтәоуп" рҳәоит. Иқәнагамкәа иԥхьаӡоуп аԥҳәыс дзықәтәоу аҽы иавасны аҩра. Аԥҳәыс ҽыла лыцныҟәараан лара аԥхьа ддыргылоит, амҩа ахьыбааԥсу, ма ашәарҭара ахьыҟоу ахаҵа аԥхьаҟа диасуеит. Аҽцәа рацәаҩны еицызар, аԥхьа идыргылоит аҳәсеи ахацәа еиҳабацәеи, урҭ рышьҭахь инеиуеит қәрала еиҵоу аҷкәынцәа. Аԥҳәыс дзықәдыртәо аҽы аҵыхәа ҿарҳәом. Аҽыуаҩи ашьаҟауаҩи анеицныҟәо акәзар, ашьаҟауаҩ аԥхьа ддыргылоит.
Аҭацаагага аҽы
Ҽыла аҭаца дахьаарго ибжьоу, аҽы бзиа, иԥшӡаны ҽымаҭәала (раӡынла) иҩычоу, аԥҳәыс кәадыр ақәҵаны илыздырхиоит. Аҭаца дахьынтәидәылырго инеиаанӡа абри аҽы аӡәгьы дақәмыртәакәа, ирывакны иргоит. Аҭаца абри аҭацаагага аҽы дақәдыртәоит, пату лықәҵаны дҽыжәҵаны. Пату ақәымкәа иԥхьаӡоуп ҽыуаҩ заҵәык ашьаҟауаа дрылагыланы днеиуа.
Аҭаца аҭацаагацәа дрыгәҭылакны дааргоит. Уи илывасны иҩны ицом. Аԥхьа аиҳабацәа гылоуп, аиҵбацәа ашьҭахь, амаҳәгьы ашьҭахь аҿар дрылагылоуп, мыцхәы ибжьы рдуны дцәажәаӡом, иҩызцәа акы нраиҳәозаргьы, ибжьы ныҵакны дцәажәоит. Аԥҳәыс кәадыр ашькылқәа арымарахьала ишыҟоу ала, аҭацаагацәа иреиуоу хаҵак, аҽыуаҩ-ҟаза, уи арӷьарахьала длывагылоит, лкәадыр акы агхар, иҟаиҵоит, длыцхраауеит.
Аҭаца ҽыла данааргоз аҽықәтәашьа бзианы издыруаз, аҽҟазацәа ракәын ирышьҭуаз. Агәырӷьара ахьыҟоу аҩны ианазааигәахо, ашҭа иҭалаанӡа аҭаца инлыцхрааны дҽыжәырхуеит, лҭацаҩызцәа налываргыланы ашҭа дынҭаргалоит. Амаҳә иакәзар, асасцәеи аиҳабацәеи дрымбаратәы "иҽиҵәахуеит". Аҭаца аҩны даныҩнаргалалак ашьҭахь, ачара-агәырӷьа ахьыҟоу, саси ԥшәымеи ахьеиқәгәырӷьо аҽыуаҩцәа руаӡәы аҭаца дахьыҩноу аҩны амардуан даҿаланы дхалон уи азы азин ылхны аԥхьа. Дышҽыжәу аҭаца лҿы днеиуеит. Аҩны ихалаз аҽы "аҿанҵа" арҭоит – аҽы аӷәра ампахьшьы адырҳәалоит. Аҽыуаҩ рацәак дыҩнамхаӡакәа дгьежьны амардуан дылбаауеит.
Аԥсуара – ҵароуп, уи ишаԥу ала аныҟәара мариам, атәы удыруазароуп. Аҿар акы анаԥшьыргогьы, атәы еиӷьны издыруа аиҳабацәа иразҵаалароуп, ажәытәи аҿатәи реимадара еснагь иаҭахуп, акы ада даҽакы зыҟалом.
Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:
- Иԥыххаа, мамзар бнасыԥдахоит: ачанах аԥҽра ақьабз азы
-
Ахкаршәра, агараҿаҟәара: аԥсуаа ржәытә ҭаацәараԥҵара иазку згәаҭақәак
"Иԥасаны илаҵоу аҽаҩра еиҳа ибзиахоит": есхьари уи иацу азгәаҭарақәеи
(ирҿыцуп 09:46 04.04.2021)
Адгьыл ақәаарыхра аҧсуаа рнапаҿы ианаарга аахижьҭеи идырҿиеит еиуеиҧшымыз азгәаҭарақәа, иарбақәан урҭ дазааҭгылоит Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рыҭҵаарадырратә усзуҩ Есма Ҭодуаԥҳа ланҵамҭаҿы.Аӡын ааԥын амҩа анаҭеит, макьанагьы инагӡаны ишоунамышьҭуа, аԥша хьшәашәақәа шанарсуагьы. Ахьшәашәарақәа шыҟоугьы, анхацәа адгьыл нап адыркуеит, ажәаны ишырҳәо еиԥш: "Аԥаса ахәы ыӡӡом, иԥасаны илаҵоу аҽаҩра еиҳа ибзиахоит, рацәак аамҭа ақәымшәаргьы, ԥыҭк ацәыҟалоит".
Адгьыл ақәаарыхра аԥсуаа рнапаҿы ианаарга аахижьҭеи идырҿиеит еиуеиԥшымыз азгәаҭарақәа адгьыл нап аркра аныманшәалоу иазкны, амш зеиԥшроу, аԥсабара ашьклаԥшрақәа рыла. Ааԥынтәи аусурақәа ауҭраҿы аума, амхаҿы аума ирылҵшәахоит аҽаҩра, убри аҟынтә уи ианаамҭоу нап аркра акраҵанакуеит. Аӡын анҵәамҭазы амшқәа макьанагьы ихьшәашәоуп, аха ааԥын алагамҭазтәи ақәа ашьацаагагоуп рҳәоит. "Ақәаԥсата ҳауаны иаауеит, убри амукәа, ацха зыҟалом" ҳәа рҳәоит анхацәа.
Амзақәа зегь раасҭа зхымҩаԥгашьа џьашьахәу хәажәкырамза иазкны идырҿиеит еиуеиԥшым аҳәамҭақәа. Иара аҵыхәтәантәи амшқәа есхьар ҳәа азырҳәоит. Есхьар амшқәа зыхҟьаз ҳәа еиҭарҳәоит абас:
"Ахьча ирахә иманы ашьха дцон. Март шьҭа ицоит, иқәҵраны иҟоуп. "Ааит, иубама, Март егьыузыҟамҵт, са суиааит. Шьҭа хымш роуп иҟоу!" - иҳәеит ахьча. Март аагәаан, апрель иаҳәоит хымш сыҭа ҳәа, апрель ианаҭеит, абри афымш, хымш март ақәҵра шагу, даҽа хымш апрель мшқәа. Фымш амшцәгьа ҟалеит: ақәа, аԥша, асы - зегь леит. Ахьча дықәхеит ирахәи иареи адәахьы дзымцо. Афатә рымаӡам, ирымам, ас иқәхеит, амш ҟамлеит. Даалаган, ацгәы наганы аҳаҭа иҭаиртәан, ирахә ахьааз инаган икнеиҳаит. Ацгәы хыхь иахҭакыз имбӷьаҭуаз, арахә рхы раҳан уи ишахәаԥшоз фымш рхыргеит. Абас ахьча даиааит гызмалрыла, ахьҭа даиааит", - аҳәоит аҳәамҭа.
Иазгәаҭатәуп ҳаамҭазы есхьар амшқәа ҳәа изышьҭоу ажәытә амзар ԥхьаӡарала мшаԥы жәиԥшь, жәохә, жәаф роуп изықәшәо. Абарҭ амшқәа рынахыс ахьҭақәа ықәҵны, аԥхарра ҟалоит ҳәа иазыԥхьаӡоуп. Арҭ амшқәа ирызкны иҟоуп еиуеиԥшым азгәаҭарақәагьы аҽаҩрақәа зеиԥшрахо иазкны. Иааҳгап ҿырԥштәқәак:
- "Ааԥын аԥсҭҳәа ахчылара хҭанакыр, ашәыр ҟалом, ишәҭыз абылуеит".
- "Аҽаҩрадаӷьқәа анырацәоу – аарыхра ҟалоит, дара мшуп".
- "Ашышкамс адгьылаҿ ианырацәоу, ашықәсан, насгьы иахьырацәоу аҭыԥ аҿ аарыхра ҟалоит".
- "Арҵәыра хәаци ашышкамси рацәаны иахьамоу ҽаҩра дгьылуп".
- "Ааԥын анаауа, заа иԥхарацәамхар – амаҵәха еиҿанакуеит, ашықәсан ашәыр ҟалоит. Иԥхарацәахар, иажьоит, заа ипытуеит, нас ахьҭа иԥхасҭанатәуеит".
- "Дгьылс иҟоу жәҩануп. Адгьыл бзиеиԥшҵәҟьа, ианраамҭоу, ақәеи амреигьы аарыхра ҟарҵоит".
Ажьиԥҳа аҭыԥантәи адепутатцәа рзы: рҵарагьы ыҟазароуп, аԥсшәагьы рдыруазароуп
Раионк аԥсҭазаараҟынтә: Ажьиԥҳа ахаланапхгараҭарақәа рахь алхрақәа ирызкны
Аԥсны аҭыԥантәи ахаланапхгараҭарахь алхрақәа мҩаԥысит мшаԥы 11 рзы.
"Адепутатрахь иқәгылаз акандидатцәа ҩажәаҩык рахьынтә 15-ҩык алхын. Иманшәаланы еилагарада имҩаԥысит алхрақәа. 5196- ҩык ашәҟәы иҭагалаз алхыҩцәа рҟынтәи 2052 -ҩык алхрақәа рхы рыладырхәит. Уи аԥхьа иҟаз ас еиԥш алхрақәеи дареи еиҿурԥшуазар, усҟан 2800-ҩык ыҟан алхыҩцәа. Актәи аилатәара мҩаԥысраны иҟоуп иааиуа ашәахьаҽны мшаԥы 19 рзы. 15-ҩык адепутатцәа рахьынтә ҩыџьа аҳәса ыҟоуп. Уи аԥхьа иҟаз адепутатцәа рахьынтә ҩыџьа ықәгылан, руаӡәк ҩаԥхьа далырхит, уи Тҟәарчалтәи араионтә хәышәтәырҭа аиҳабы Лали Гаргәылиа лоуп", - лҳәеит Ажьиԥҳа.
Ажьиԥҳа лгәаанагара лҳәеит аҭыԥантәи ахаланапхгараҭарақәа рахь инеиуа адепутатцәа зеиԥшразар акәу.