Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik

Ахаҵа ихаҵатәы асакралтә ҵакы шамоу еиԥш, аԥҳәыс лхаҵатәгьы ахатә символқәа амоуп. Урҭ ираԥхьагылоуп "ацқьара". Уи ацқьара аҿаԥхьа рхы ладырҟәуан. Ҿырԥштәыс иугозар, ҩыџьа ахацәа ахьеисуа аԥҳәыс лкасы аалхыхны илыбжьалыршәыр, иаразнак иҳашҳатәрахазшәа иаангылон, наҟ-ааҟ инеидыҵуан.

© Sputnik / Томас Тхайцук

Ахҷаҭхылԥа, акасы еицарса, ашьал: аҳәса рхаҵатәы азы ажәақәак

Аԥсуаа рҿы еиҳа инарҭбааны ахархәара змаз акасы ауқәа, ашьалқәа ракәын. Иара аҿаҳәашьақәа еиуеиԥшымкәа иҟан. Аԥҳәыс лкасы аныҟәгашьала еилукаауан лара дзеиуоу, лсоциалтә статус, иара убас аҭаацәара далалахьоу, даламлацу, дҳәаны дыҟоу, мамзаргьы дыԥҳәыс еибоу.

Кавказ ажәларқәа рҿы аԥҳәыс лхаҵатәқәа рҟынтәи азҿлымҳара рымоуп акасы здыркуаз ахылԥа қәацәқәа. Уи аԥҳәыс лыхцәеиԥш лыхәдагьы аҵәахуан. Уи ахылԥа ахыхь даҽа касыкгьы ахарҵон (аиҳарак ахьҭақәа аныҟаз). Ари ахаҵатәы еиуеиԥшым аформақәеи аорнаментқәеи аманы иахьа иахьубо акәашаратә-ашәаҳәаратә ансамбльқәа рҿоуп.

Ачечен жәлар рҿы иара хьӡыс иамоуп "курхарс" – актәи ахәҭа еиҭаргоит "ашьабсҭа атәыҩақәа" ҳәа, аҩбатәи – ахцәы. Иара аформала аиашаз ашьабсҭа атәыҩақәа иреиԥшуп, наҟ-ааҟ аганқәа ирқәацәны ишьҭыхны иҟаҵоуп. Ахылԥақәа рхаҭақәа рҿы иануп еиуеиԥшым асахьақәа: амра асахьа, амза асахьа, аеҵәақәа, ашьабсҭа. Ас еиԥш иҟоу ахаҵатәы архаикатә ҵакы аныԥшуеит.

Адыга жәларқәа рҵас ала, аԥҳәыс раԥхьатәи лыхшара данлоулак ашьҭахь ари ахылԥа налхыхны акасы еицарса лхалҵон. Аҭаацәара аԥызҵаз лкасы аиқәаҵәа ԥшшәы аман. Идыруп аԥсуаа рҿгьы аҭаацәара иалалоз аԥҳәызба акасы еиқәаҵәа шакәыз илхадыршәуаз. Уи иахаану ыҟоуп уажәгьы.

© Foto / Facebook/Крест Мужчины

Аԥсуаа XIX ашәышықәса анҵәамҭеи XX ашәышықәса алагамҭеи рзы

Убас 86 шықәса зхыҵуа Ламара Жьиԥҳа лхаҭа лчараҿы акасы еиқәаҵәа шылхаз атәы ҳалҳәеит:

© Sputnik / Томас Тхайцук

Анцәахәқәеи амч лашьцеи: аԥҳәыс лхаҿра аарԥшышьа аԥсуа фольклор аҿы

"Сара аҩнра санааи, жәаф шықәса ракәын исхыҵуаз. Аҭаца касы ҳәа акасы еиқәаҵәа схарҵеит, абас наҟ-ааҟ ужәҩа инықәсуа, еиқәаҵәаӡа, аҭаца лхы-лҿы умбо. Уажә аҭаца акасы шкәакәа лҿадыршәуеит, аха усҟан ус иҟамызт, аҭаца дырҵәахуан, алаԥш дацәырхьчон. Аԥҳәыс аҩны афатә ҟалҵома, аҽакума, акасы лхазароуп, лыхцәы аҵымԥшуа. Нас иқәыԥшуи зықәрахь инеихьои ркасы хаҵашьа еиԥшӡам, аӡӷабцәа иаҳа ирԥшӡаны иҟарҵоит, егьи аҭакәажәцәа ашьҭахьҟала иҿаҳҳәоит, нас аԥхьаҟа иааганы еиқәаҳҳәалоит, ҳарԥхаразы", – ҳәа азгәалҭоит лара.

© Sputnik / предоставила Эсма Тодуа

Ламара Жьиԥҳа

Иахьагьы акасы ахархәара аманы иҟоуп, еиҳарак уи ныҟәыргоит ақыҭақәа рҟны инхо аиҳабыратә абиԥара, аҩнԥҳәысгьы фатәык аныҟалҵо лхахәыц наламшәаразы уи лхы иалырхәоит. Егьырахь еиҳа инарҭбааны ахархәара зманы уажәы иҟоу ашьалқәа роуп, урҭ рыжәҩа иқәдыршәуеит, еиуеиԥшымкәа иԥшӡаны иҿарҳәоит, ԥшшәы рацәала иҩычоуп.

Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:

• Ҳалбад еиҭалҳәеит аҭаца лкасы еиқәаҵәеи лыхьӡ аԥсахреи зыдҳәалаз ртәы

• Аҟәыӷара, амч, ахьӡ, ахьымӡӷ: ахылԥарч аҵаки ахархәашьеи аԥсуаа рҿы

• "Ашәҵатәқәа зегьы иреиӷьуп аламыс…" – аҳәса рымаҭәа азҵаатәқәа 

• Соура уоураны, сыҭбаара уҭбаараны: ахцәы иадҳәалоу аԥсуаа рыгәрагарақәа

Аԥсуаа ирҳәоит "аҩны гәашьамхс иаҵоу аԥҳәыс лоуп", мамазаргьы "аҩны зхагылоу аԥҳәыс лоуп". Ус акәын анкьа, ус ауп иахьагьы. Аҩнаҭа зхагылоу аԥҳәыс лоуп, аха, ианаҭахха, абџьаргьы лкыр лылшоит, аҽықәтәарагьы. Ажәакала, ахаҵа дарӷьажәҩаны дивагылоуп.

Есма Ҭодуаԥҳа, Sputnik

Аԥсуаа ркультураҿы аԥҳәыс еснагь пату лықәын. Иарбан еизаразаалакгьы аԥҳәыс данаарыхҭыгәла, хәыҷгьы-дугьы зегьы игыланы илхаҵгылоит, аҭыԥ лырҭоит. Аԥҳәыс амҩан аӡәы днаскьаигозар, лара дахьнагатәыз аҭыԥ аҟынӡа днамгакәа дгьежьуамызт, даныгьежьуазгьы, лашҭа дҭалаанӡа дылзыԥшуан, "аԥҳәыс сыбӷа шԥалеиасырхои" ҳәа. Џьара чарак аҿы итәазаргьы, ахаҵа аԥҳәыс ибӷа леиарханы дтәар, ԥхашьароуп.

© Sputnik / Томас Тхайцук

Хә-ҟазшьак аазырԥшуа: аԥҳәыс лроль аԥсуаа ртрадициатә культураҿы

Ахацәа аԥҳәыс дышрыцыз еисуамызт "аԥҳәыс ишылбо ԥхашьароуп" ҳәа. Ус акәымкәа, ҩыџьа ахьеисуа лкасы, ма лчабра рыбжьалыршәыр, аимак аанылкылон, убриаҟара аԥҳәыс лыпату ҳаракны ирбон. Аԥҳәыс аиӷацәа еинлынраалартә аҟынӡа амч лыманы дыҟан.

Ажәларқәа зегьы ркультураҿы аԥҳәыс лхаҿра аарԥшуп ҩ-ганкны: "илашоу", "илашьцоу". Аԥсуа жәлар рҳәамҭақәа уаныргәылаԥшуа, иубоит аԥҳәыс лхаҿала иаарԥшу анцәахәқәа рхыԥхьаӡара шырацәоу: Анана-Гәында, Анаԥа-Нага, Џаџа, Ерыш, Саунау уҳәа. Иара убри аангьы амифологиаҿы иуԥылоит аԥҳәыс лхаҿала иаарԥшу амч лашьцақәагьы: Ӡызлан, Цәаблаҟ, абнауаҩԥҳәыс, агызмал, ацгәы иақәтәоу реиԥш иҟоу.

Аԥсуа фольклор аҿы аԥҳәыс лхаҿы еиуеиԥшымкәа иаарԥшуп. Араҟа иуԥылоит здоуҳа ҟало, зымч ӷәӷәоу Саҭанеи Гәашьеи аԥшӡара иамазкуа Гәында-ԥшӡеи рхаҿсахьақәа инадыркны, аҳәса еибашьцәа, афырԥҳәыс ззырҳәо Баалоуԥҳа Мадина лҩызцәа, иара убас зыхшыҩ цҳафыру, иҟәыӷоу аԥҳәыс лхаҿсахьақәа алакәқәа рҿы иуԥыло, Ажәеиԥшьаа рҭыԥҳа леиԥш аԥсабара зырлашо уҳәа жәпакы. Уи лхаҿсахьа Анцәахша лҟынтәи аҩсҭаа, аҿаасҭа лҟынӡа аҽеиҭанакуеит, лцәаҩагьы убасҵәҟьа. Иаҳҳәап, Ӡызлан лыԥшӡара џьоукы архагоит, даҽа џьоукы ашьуеит, лхаҭа лҭеиҭыԥш акәзар, иагьыблахкыгоуп, иагьҿаасҭоуп. "Аԥҳәыс бжьы-ԥсык лхоуп" рҳәоит аԥсуаа, мамзаргьы "ацгәы-ԥсы лхоуп" ҳәа. Лара лхаҿра иадыркылоит иԥшьоу, ицқьоу еиԥш, аҩсҭаатә хаҿрагьы. Аха ихадароу уи лхаҿала иаарԥшу – аира асимволра ауп.

© Фото : С. Ҷанба ихьӡ зху аԥсуа драматә театр актрисацәа. Афото: Еҭери Коӷониаԥҳа лҭаацәа рархив аҟнытә.

Аԥсуаа рытрадициа аҟнытә: аԥҳәыс лзинқәа ирызкны

Аԥҳәыс аира дахыҵхырҭоуп, лара адгьыл – ан машәыршақә дадыркылом, аԥсҭазаара зырҿио лакәны даарԥшуп. Аԥҳәыс лхаҿала иаарԥшу анцәахәқәагьы аҿиара, аизҳара, аҽаҩра зырбеио, изыхьчо роуп.

Ажәытәтәи аамҭақәа инадыркны иахьанӡа уахәаԥшуазар, иубоит аԥҳәыс лхаҿы акыр аиҭакрақәа шаныԥшуа. Аханатә уи аматриархат аамҭазы аԥҳәыс ахаҵа иаасҭагьы амч лыманы даарԥшызҭгьы (уи ибзианы иаанарԥшуеит Саҭанеи Гәашьа лхаҿсахьа Нарҭаа репос аҿы), анаҩс ахацәа даарываҟәыло дубоит (афырхаҵаратә ҳәамҭақәа рҿы, алакәқәа рҿы), зны-зынлагьы цәгьарас иҟоу зегьы аԥҳәыс илхылҿиаауа убоит (амиф-ҵабырг иаҵанакуа аперсонажцәа).

Ҳаамҭазы аԥҳәыс ахаҵа иаҟара амч лыманы дубоит, уи ихадароу лроль лыҩнԥҳәысра шакәугьы, лара далахәуп ауаажәларратә ԥсҭазаарагьы, имаҷым лажәа акырԥхылнадо ианыҟоугьы.

Иара убас шәаԥхьар ҟалоит:

• Кьычба: аԥҳәыс лаҳаҭыр аҩнаҭаҿы ианыҳараку, ахаҵа иоуп изыбзоуроу

• Аҩӡба: аԥсуа ԥҳәызба зегь раԥхьаӡа иргыланы милаҭла дшаԥсыуоу лдыруазароуп

• Џьапуаԥҳа дазааҭгылеит аԥсуа ԥҳәызба Аџьынџьтәылатә еибашьраҿы ллагала